Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου: Το άσυλο των αζήτητων

Fransisco de Goya, The Madhouse, 1812-1819

Η διαχείριση των ψυχικά ασθενών αποτελεί διαχρονικά θέμα αντικρουόμενων απόψεων, με την φροντίδα, την απομόνωση και την καταστολή να περιπλέκονται. Στην Ελλάδα, αφορμή για την λεγόμενη ψυχιατρική μεταρρύθμιση αποτέλεσε το σκάνδαλο της Λέρου στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν εικόνες και συνθήκες ενός τόπου ντροπής απέδειξαν την επιτακτική ανάγκη αλλαγής μοντέλου ψυχιατρικής φροντίδας και θεραπευτικής παρέμβασης.

Τα πρώτα ψυχιατρεία της Ελλάδας

Το πρώτο ψυχιατρείο της Ελλάδας ιδρύεται το 1838 στην Κέρκυρα, η οποία αποτελεί τότε μέρος της αγγλικής επικράτειας, και το 1864 περνά στο ελληνικό κράτος. Επόμενο ίδρυμα της Ελλάδας είναι το Δρομοκαϊτειο που ιδρύεται το 1887 και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, η ψυχιατρική περίθαλψη αποτελείται από αυτά τα δύο και άλλα 8 μικρά άσυλα σε Θεσσαλονίκη, Σούδα, Σύρο, Χίο, Λέσβο, Κεφαλλονιά. Εγείρονται από τότε θέματα για συνθήκες κράτησης, αντί παροχής θεραπείας, καθώς όλα τα ψυχιατρεία υιοθετούν τα τυπικά χαρακτηριστικά ασύλου, δηλαδή ελάχιστους γιατρούς, πολλούς φύλακες, και άθλιες συνθήκες διαβίωσης.

Το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου συνοδεύεται με μία έκρηξη εμφάνισης ψυχικά ασθενών, και τα ψυχιατρεία στην Ελλάδα γεμίζουν ασφυκτικά. Έτσι, το 1957 εμφανίζεται η ιδέα οι ασθενείς να μεταφερθούν στα άδεια κτίρια του ιταλικού Ναυμαρχείου στην Λέρο. Το αρχικό πλάνο που προτείνεται είναι οι τρόφιμοι, που θα μεταφέρονται εκεί από όλα τα ιδρύματα της χώρας, να απασχολούνται σε γεωργικές δραστηριότητες. Ο σχεδιασμός προβλέπει την δυνατότητα να φιλοξενηθούν περίπου 650 ασθενείς και να απασχοληθούν 101 άτομα ως προσωπικό. Στις 28 Μαϊου 1957 με Βασιλικό Διάταγμα ιδρύεται η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου».

Γρήγορα ξεκινούν μαζικές μεταγωγές με πλοία του Πολεμικού Ναυτικού. Βασικά κριτήρια επιλογής των ασθενών που θα αποικήσουν στην Λέρο είναι η πολύχρονη νοσηλεία σε συνδυασμό με την βαρύτητα της κατάστασης, που συνιστούν «ψυχιατρική αξιολόγηση περί ανιάτου», αλλά και η έλλειψη επισκέψεων από συγγενείς για πάνω από 12 μήνες, που σήμαινε μηδενικό ενδιαφέρον από κοντινά πρόσωπα. Η νοσηλεία στη Λέρο σήμαινε, εκ των πραγμάτων, ισόβια και αμετάκλητη κοινωνική περιθωριοποίηση. 

Τα επόμενα χρόνια ο αριθμός των αζήτητων αυτών ασθενών πολλαπλασιάστηκε. Με τις ετήσιες εκκαθαρίσεις των κεντρικών ψυχιατρείων από το 1958 έως το 1981, 4000 άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, αλλά και αντιφρονούντες που χαρακτηρίστηκαν ψυχικά ασθενείς μεταφέρθηκαν στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Λέρου -όπως μετονομάστηκε το 1965. Ως συνέπεια, ο αριθμός των εγκλείστων στο νησί-ίδρυμα το 1981 έφτασε τους 2750. Το πλήθος αυτό οδήγησε στην απασχόληση 1000 ατόμων προσωπικό, από τους οποίους οι ψυχίατροι ήταν 2. Η συντριπτική πλειοψηφία του προσωπικού προερχόταν από τον ντόπιο πληθυσμό, χωρίς καμία εξειδίκευση. Η ταυτοποίηση των ασθενών αποτελούσε δύσκολη διαδικασία, έως ανέφικτη ή και αχρείαστη. Στην καλύτερη περίπτωση, οι ασθενείς έφεραν αριθμό ιματισμού, δηλαδή έναν αριθμό πάνω στα ρούχα τους που αντιστοιχούσε με τον φάκελο με το ιστορικό τους. Διαφορετικά, άγνωστοι τρόφιμοι στοιβάζονταν με απροσδιόριστους διαχωρισμούς και ανύπαρκτη μεθοδολογία παρακολούθησης. 

Το σκάνδαλο

Το 1981 οι τραγικές συνθήκες νοσηλείας ώθησαν τους υπηρετούντες αγροτικούς ιατρούς, που ονομάστηκαν «Ομάδα της Λέρου», να καταγγείλουν το ίδρυμα στον ημερήσιο τύπο. Φωτογραφίες γυμνών, εξαθλιωμένων ασθενών έκαναν τον γύρο του Ευρωπαϊκού τύπου, με μερίδα αυτού να κάνει ειδικά αφιερώματα, και την Λέρο να γίνεται αντικείμενο διεθνούς κατακραυγής.

Το θέμα έφτασε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Ελλάδα -που αποτελούσε τότε το το νεότερο μέλος της ΕΟΚ- κατηγορήθηκε για παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τότε ξεκινά η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, και λίγο αργότερα σταματούν οι μεταφορές ασθενών στη Λέρο. Στόχος είναι η διεύρυνση των υπηρεσιών κοινοτικού τύπου, η μείωση του αριθμού των εγκλείστων, η μείωση του μέσου χρόνου νοσηλείας και η σταδιακή ανάπτυξη πολύμορφων υπηρεσιών.