Τι μπορεί να σημαίνει μια παιδική ζωγραφιά;

Η ζωγραφική εκτός από αγαπημένη απασχόληση και παιχνίδι για τα παιδιά, μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα εξαιρετικό μέσο έκφρασης. Πολλοί επαγγελματίες ψυχικής υγείας ζητούν από μικρά παιδιά να ζωγραφίσουν κάποιο γεγονός που βίωσαν, ιδιαιτέρως όταν δεν είναι σε θέση να το εξηγήσουν επαρκώς λεκτικά. 

Το σχέδιο ή το ιχνογράφημα, όπως συχνά αναφέρονται, έχουν συνδεθεί µε την σκιαγράφηση της προσωπικότητας και των συναισθημάτων των παιδιών. Συνήθως αποτυπώνονται απλές εικόνες όπως σπίτια, δέντρα, ανθρώπινες φιγούρες, από τα οποία όμως μπορεί να γίνει αντιληπτή η γνωστική ανάπτυξη, ο τρόπος αντίληψης του κόσμου, αλλά και η συναισθηματική κατάσταση.

Για την οποιαδήποτε νοηματοδότηση, γνώμονας φυσικά είναι

η ηλικία, καθώς τα παιδιά περνούν από διάφορα στάδια για να φτάσουν από τις απλές μουτζούρες μέχρι την ρεαλιστική τέχνη. Για τις μεταβάσεις αυτές από τη νηπιακή έως την σχολική ηλικία έχουν προταθεί διάφορες κατηγοριοποιήσεις, χωρίς ωστόσο να μπορούν να οριοθετηθούν αυστηρά. 

Ένα παιδί από 18 μηνών θεωρείται ικανό να δημιουργήσει ορισμένα πολύ απλά σχήματα. Στην φάση αυτή, μάλιστα το παιδί ζωγραφίζει διότι η κίνηση του δημιουργεί ευχαρίστηση. Τα σχέδια είναι τυχαία, και ενδεχομένως να μην είναι κατανοητά στους ενήλικες. Σταδιακά όμως, γίνονται όλο και πιο συνειδητά. Μέχρι 3 ετών το παιδί έχει τη δυνατότητα να συντονίζει τις κινήσεις του, με αποτέλεσμα να προκύπτει ένα συνεχές περίγραμμα. Έπειτα ξεκινά να καλλιεργείται και η συμβολική σκέψη, και το παιδί φτάνει στο σημείο να ονομάζει το σχέδιο του, καθώς αποτυπώνει ένα αντικείμενο όπως το ξέρει και όχι όπως το βλέπει. Μπορεί ένα παιδί να φτάσει και 9 µε 10 ετών για να ξεκινήσει να ασχολείται με την ομοιότητα σχεδίου και πραγματικότητας, ενώ από τα 11 έτη και έπειτα απεικονίζει τα αντικείμενα µε αναλογίες.

Η εξέλιξη αυτή των δεξιοτήτων, δεν είναι γραμμική αλλά μπορεί να εμφανίσει παλινδρόμηση, εξαιτίας συναισθηματικών, γνωστικών, κοινωνικής ωρίµανσης παραγόντων. Μια ενδεχόμενη διακοπή της ανάπτυξης μπορεί επίσης να οφείλεται σε περιορισμένη έκθεση στην τέχνη, έλλειψη ενδιαφέροντος ή λεπτοκινητικές διαφορές.

Μία από τις συχνότερες χρήσεις του ιχνογραφήματος είναι ο έλεγχος της νοητικής κατάστασης ενός παιδιού. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στον τρόπο που αποτυπώνεται η ανθρώπινη μορφή. Στη νηπιακή ηλικία, το παιδί σχεδιάζει τον άνθρωπο ως «γυρίνο», δηλαδή την χαρακτηριστική μορφή με το δυσανάλογα μεγάλο κεφάλι και τα υπόλοιπα μέρη του σώματος ως απλές γραμμές. Αυτό οφείλεται συνήθως στο ότι το παιδί αντιλαμβάνεται το κεφάλι του ως κέντρο του εαυτού του, καθώς τρώει, μιλάει, βλέπει και ακούει με μέρη του κεφαλιού του.  Έπειτα, υπολογίζεται πως ένα παιδί 6 ετών θα πρέπει να μπορεί να ζωγραφίσει έναν άνθρωπο µε κεφάλι, μαλλιά, µάτια, μύτη, στόμα, κορμό, σώμα, ρούχα και άκρα. Έναν δηλαδή, ολοκληρωμένο άνθρωπο, που του δίνει πρόσωπο, φύλο και εξατομικευμένα χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση που το 6 ετών παιδί εμμένει να σχεδιάζει τον άνθρωπο ως γυρίνο, ενδεχομένως να σημαίνει πως η νοητική του κατάσταση παραμένει στάσιμη.

Χωρίς κάθε ζωγραφιά να αποτελεί απαραίτητα, αντικείμενο ερμηνείας, είναι αρκετά συνηθισμένο να χρησιμοποιούνται ζωγραφιές ενός παιδιού ώστε να έρθουν στην επιφάνεια εμπειρίες και αντιλήψεις του. Μεγάλη βαρύτητα δίνεται συχνά στην σκιαγράφηση των σχέσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας. Για την ερμηνεία σημασία μπορεί να δοθεί στην τοποθέτηση των μελών  στο χαρτί, τις αναλογίες τους, τον διαφοροποιημένο σχεδιασμό ενός δέντρου ή σπιτιού, ή κάποιας ανεξήγητης φιγούρας, ακόμη και στην πίεση στο χαρτί, στις τυχόν διορθώσεις και σβησίματα. Επιπλέον, τα χρώματα είναι σημαντικά για το νόημα. Για παράδειγμα, το μαύρο συχνά είναι ένδειξη απελπισίας ή περιορισμού, το κόκκινο μπορεί να υποδηλώνει έντονο θυμό και τα πορτοκαλί ευθυμία.

Για να δοθεί ορθή ερμηνεία, είναι σημαντικό αφού το παιδί ολοκληρώσει το σχέδιό του να μπει στην διαδικασία να εξηγήσει τι έχει αποτυπώσει και γιατί, απαντώντας σε απλές ερωτήσεις σχετικά µε όσα έχει ζωγραφίσει ή έχει παραλήψει.