Γιατί μεταναστεύουν τα πουλιά;

Όταν οι συνθήκες στον τόπο που βρίσκονται γίνονται δυσμενείς, τα αποδημητικά πουλιά πετούν εκατοντάδες, ή και χιλιάδες χιλιόμετρα για να φτάσουν σε πιο φιλόξενες περιοχές. Περίπου 4.000 είδη πουλιών είναι αποδημητικά, πραγματοποιώντας ένα εξαντλητικό και επικίνδυνο ταξίδι, που δοκιμάζει τόσο τις σωματικές όσο και τις πνευματικές τους ικανότητες. Το σωματικό άγχος του ταξιδιού, η έλλειψη προμηθειών τροφής στην διαδρομή, οι κακές καιρικές συνθήκες, η αυξημένη έκθεση σε αρπακτικά ζώα, και τις τελευταίες δεκαετίες ανθρώπινα "εμπόδια", μπορούν να αποβούν μοιραία για τα πτηνά. Αξίζει, λοιπόν, να κάνουν κάθε χρόνο αυτό το απαιτητικό ταξίδι μετ' επιστροφής;

Η μεταναστευτική συμπεριφορά των πουλιών πυροδοτείται από την αναζήτηση περιοχών με διαθεσιμότητα τροφής και καιρικές συνθήκες που να ευνοούν την αναπαραγωγή και ανατροφή των μικρών τους. Φαίνεται πως το χαρακτηριστικό της μετανάστευσης κρύβεται βαθιά στην εξελικτική πορεία των πτηνών, και πιθανόν σε κάποιο στάδιο η φυσική επιλογή να μετέτρεψε σχεδόν όλα τα είδη σε μεταναστευτικά, ως απάντηση στον ανταγωνισμό με άλλα ζώα για την πρόσβαση σε πόρους. Φτάνοντας στην υπάρχουσα θερμοκρασία και διαμόρφωση του πλανήτη, με τις αποστάσεις να γίνονται όλο και μεγαλύτερες, το αν αξίζει το ταξίδι τέθηκε σε νέες βάσεις: Η μετανάστευση αξίζει μόνο όταν οι πιθανότητες θανάτου κατά την διάρκειά του, είναι μικρότερες από τις πιθανότητες θανάτου από λοιμό ή άλλες αιτίες στα εδάφη φωλιάσματος, κατά την διάρκεια του χειμώνα. Έτσι, με το πέρασμα των αιώνων τα πτηνά διαχωρίστηκαν σε επιδημητικά ή μόνιμα (που παραμένουν στις ίδιες, πάνω-κάτω, περιοχές) και σε αποδημητικά ή μεταναστευτικά (που ταξιδεύουν από μόλις μερικές δεκάδες χιλιόμετρα, μέχρι από πόλο σε πόλο).

Το πώς ακριβώς τα αποδημητικά πουλιά πλοηγούνται με τόση ακρίβεια δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητό. Έχει αποδειχθεί ότι είναι σε θέση να προσανατολίζονται από τον ήλιο κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα αστέρια κατά την διάρκεια της νύχτας, ενώ πιστεύεται πως είναι ικανά να χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της Γης ανά πάσα στιγμή. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις πως τα πτηνά έχουν κάποιου τύπου «εσωτερικούς χάρτες» καταγεγραμμένους στον εγκέφαλό τους.

Βασικές διαδρομές μεταναστευτικών πτηνών

Υπάρχουν πολλές διαφορετικές κατηγορίες μετανάστευσης. Η πλειοψηφία των πτηνών μεταναστεύει το φθινόπωρο, συχνά μάλιστα ακολουθώντας συγκεκριμένες διαδρομές, από τις βόρειες περιοχές προς τις νότιες που είναι θερμότερες ώστε να περάσει εκεί τον χειμώνα και να αναπαραχθεί. Την άνοιξη αναχωρεί και πάλι προς τα βόρεια, όπου έχει ανέβει η θερμοκρασία και μπορούν να βρουν τροφή λόγω των αυξανόμενων εντόμων και φυτών. Κάποια πουλιά μεταναστεύουν οριζόντια, αναζητώντας ηπιότερα κλίματα σε παράκτιες περιοχές για να ξεχειμωνιάσουν, ενώ άλλα κατοικούν σε πεδινά κατά τους χειμερινούς μήνες και μετακινούνται σε βουνά για το καλοκαίρι.

Βλέπουμε, έτσι, πως η μεταναστευτική συμπεριφορά στοχεύει στην κάλυψη βασικών αναγκών επιβίωσης. Μελέτες, όμως, προσθέτουν μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα παράμετρο, την γενετική προδιάθεση. Πουλιά που ανήκουν σε μεταναστευτικά είδη, και κρατούνται σε κλουβιά, με εξασφαλισμένα την τροφή και την θερμοκρασία για την ευζωία τους, παρατηρείται ότι περνούν μια περίοδο ανησυχίας κάθε άνοιξη και φθινόπωρο, φτερουγίζοντας επανειλημμένα προς τη μία πλευρά του κλουβιού τους. Οι Γερμανοί επιστήμονες που έκαναν την παρατήρηση, ονόμασαν τη συμπεριφορά αυτή Zugunruhe (μεταναστευτική ανησυχία). Σύμφωνα με αυτήν τα πουλιά μεταναστεύουν, γιατί γεννιούνται "μετανάστες", με μια ενστικτώδη παρόρμηση να ταξιδεύουν.