Τα ανατρεπτικά γλυπτά του Franz Xaver Messerschmidt

Ο Franz Xaver Messerschmidt είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες γλύπτες της ιστορίας της τέχνης, το έργο του όμως δεν έχει λάβει την προσοχή που του αξίζει. Στο μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του υπήρξε ένας σχετικά συμβατικός καλλιτέχνης της υψηλής κοινωνίας, τα τελευταία του χρόνια όμως επισφραγίστηκαν από μία εξαιρετικά ανατρεπτική σειρά προτομών. 

Προερχόταν από οικογένεια με παράδοση στην γλυπτική, μαθήτευσε και δίδαξε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης και στα μέσα του 18ου αιώνα ήταν ο πιο διακεκριμένος γλύπτης της πόλης. Φιλοτεχνούσε προτομές αυστριακών ευγενών, διανοούμενων του Διαφωτισμού και της ίδιας της αυτοκράτειρας Μαρίας Τερέζας ακολουθώντας την επικρατούσα μπαρόκ αισθητική της εποχής. Μια πρώτη διαφοροποίηση στο ύφος του διακρίνεται μετά από το εκπαιδευτικό ταξίδι που πραγματοποίησε το 1765 στην Ρώμη, και οι προτομές του αποκτούν μια πιο απλή γραμμή. 

Franz Xaver Messerschmidt, Maria Theresa, 1760, Belvedere, Vienna

Στις αρχές του 1770 ο Messerschmidt άρχισε να εργάζεται πάνω στις λεγόμενες "Κεφαλές Χαρακτήρων" (Character Heads), μια σειρά προτομών με ακραίες εκφράσεις προσώπου. Την εποχή εκείνη ξεκίνησε να συγκρούεται με τον κοινωνικό του περίγυρο, ενώ ψίθυροι πως έχει κλονιστεί το μυαλό του επηρέασαν την ζήτηση για την δουλειά του. Το 1774 πούλησε όλα τα υπάρχοντά του και έφυγε από την Βιέννη. 

Από εκεί και έπειτα εζησε μόνος, σε ένα είδος αυτοεξορίας, παρουσιάζοντας εντυπωσιακή δημιουργικότητα. Συνέχισε να έχει ορισμένες λιγοστές παραγγελίες, αλλά κατά κύριο λόγο ασχολήθηκε με τις Κεφαλές του, που μετατράπηκαν σε καποιου είδους εμμονή. Πολύτιμη πηγή για την σημασία που ο Messerschmidt απέδιδε στις Κεφαλές του είναι οι αναφορές του συγγραφέα Friendrich Nicolai. Όταν επισκέφτηκε τον Messerschmidt ήταν ολοκληρωμένα 56 γλυπτά και ο καλλιτέχνης ανέφερε ότι σκόπευε να κατασκευάσει 66 συνολικά, για να αποτυπώσει τις 64 παραλαγές έκφρασης του ανθρώπινου προσώπου. Τα υπόλοιπα δύο κεφάλια απεικόνιζαν ένα κακό που τον καταδίωκε, και από το οποίο θα προστατευόταν όταν ολοκλήρωνε την σειρά του. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο Messerschmidt εξήγησε το ενδιαφέρον του για τη νεκρομαντεία και το απόκρυφο, που τον ενέπνεαν και τον καθοδηγούσαν. Ανέφερε πως επικοινωνούσε με πνεύματα και τα έργα προέρχονταν από αυτές τις συναντήσεις. 

The Artist as He Imagined Himself Laughing, 1777-81
Θεωρείται αυτοπροσωπογραφία. Είναι η μόνη προτομή που εκφράζει ευχαρίστηση.

Childish Weeping, 1771-1783

A grievously wounded man, 1771-1783

The Yawner, 1771-1783

Οι προτομές είναι κατασκευασμένες από αλάβαστρο ή μέταλλο και απεικονίζουν μόνο κεφάλια, ή και λαιμόυς. Όλα τα πρόσωπα φέρουν εκφράσεις ακραίες και απροσδιόριστες, με έντονες ρυτίδες και παραμορφωμένα χαρακτηριστικά, ενώ κάποιες έχουν και ιδιαίτερη στάση του κεφαλιού. Το αποτέλεσμα είναι ρεαλιστικό, διεγείροντας στον θεατή τις ίδιες ενσυναισθητικές αντιδράσεις που θα διέγηραν τα ίδια τα πρόσωπα. Επιπλέον, οι εκφράσεις αυτές προκαλούν εντύπωση καθώς είναι ασυνήθιστες για τα πρότυπα της γλυπτικής, πολλώ δε μάλλον για την εποχή που δημιουργήθηκαν. Αξίζει να επισημανθεί πως, τα περίεργα ονόματα που έχουν δοθεί στα έργα, δεν δόθηκαν από τον Messerschmidt, αλλά εμφανίστηκαν 10 χρόνια μετά τον θάνατό του σε μια ανώνυμη έκδοση.

Οι ερμηνείες για ττις Κεφαλές Χαρακτήρων κινούνται σε διάφορα φάσματα, από ψυχολογικές μέχρι καλλιτεχνικές. Έχει υποστηριχθεί πως πρόκειται για μια σπουδή σχετικά με τις εκφραστικές δυνατότητες του ανθρώπινου προσώπου, ενώ άλλοι μελετητές, όπως ο Ernst Kris, τονίζουν πως συνδέονται με παρανοϊκές ιδέες και παραισθήσεις από τις οποίες ο δημιουργός υπέφερε. Κοινά αποδεκτό είναι το γεγονός πως, αν και η κάθε μία είναι δυναμική με ξεχωριστό τρόπο, συγκροτούσαν αδιαμφισβήτητα ένα σύνολο, εξ' ου και έχει να σημασία να αναζητήσουμε και τις μεταξύ τους σχέσεις. Δεν θα μπορούσαμε, τέλος, να αμφισβητήσουμε πως πρόκειται για ένα σύνολο έργων πολύ μπροστα από την εποχή τους, που καταφέρνει σήμερα να μοιάζει σύγχρονο.