Έχουμε όλοι τις ίδιες εκφράσεις προσώπου;

Τα συναισθήματα έχουν διάφορους τρόπους έκφρασης, όπως ο τόνος της φωνής ή οι κινήσεις του σώματος. Αμεσότερος, όμως, όλων είναι οι εκφράσεις του προσώπου. Το ανθρώπινο πρόσωπο μπορεί να επικοινωνήσει, μέσω μικρών κινήσεων των μυών, διαφορετικές συναισθηματικές εμπειρίες, παράγοντας έως και 7.000 διαφορετικές εκφράσεις. Ενδιαφέρον ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι εκφράσεις αυτές είναι βιολογικά καθορισμένες, αλλά και καθολικές στον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύονται. Γεννιόμαστε, δηλαδή, γνωρίζοντας πώς να αποτυπώσουμε συναισθήματα στο πρόσωπό μας και να "διαβάσουμε" τα συναισθήματα των άλλων;

Ένας από τους πρώτους που μελέτησαν τις συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου ήταν ο Κάρολος Δαρβίνος. Στο βιβλίο του The Expression of the Emotions in Man and Animals (Η έκφραση των συναισθημάτων στους ανθρώπους και τα ζώα), υποστήριξε ότι οι εκφράσεις του προσώπου αναπτύχθηκαν διότι βοηθούν τον οργανισμό να προσαρμοστεί στο κοινωνικό περιβάλλον, επομένως έχουν μια κοινή βιολογική βάση. Η οπτική αυτή πυροδότησε, αργότερα, αρκετές επιστημονικές μελέτες. 

Η συλλογή δεδομένων κινήθηκε σε δύο κατευθύνσεις. Από την μια διενεργήθηκαν έρευνες με νεογέννητα, οι οποίες έδειξαν ότι τα βρέφη δεν χρειάζονται να μάθουν πώς να εκφράζουν πόνο και ευχαρίστηση με το πρόσωπό τους. Το κάνουν αυθόρμητα και άμεσα μετά την γέννησή τους. Από την άλλη πραγματοποιήθηκαν διαπολιτισμικές μελέτες σε ανθρώπους από διαφορετικές κουλτούρες, οι οποίοι ανεξάρτητα από το πολιτισμικό και κοινωνικού τους υπόβαθρο απέδωσαν και αναγνώρισαν όμοια τα είδη των συναισθημάτων που συνδέονταν με τις εκφράσεις του προσώπου.

Διασημότερη σχετική μελέτη αυτή των Ekman και Friesman (1971), όπου ζητήθηκε από φοιτητές πανεπιστημίου σε πέντε διαφορετικές χώρες να συνδυάσουν την ονομασία ενός αισθήματος στις γλώσσες τους με φωτογραφίες που εξέφραζαν έξι πρωτεύοντα συναισθήματα (ευτυχία, αηδία, έκπληξη, λύπη, θυμός, φόβος). Τα αποτελέσματα έδειξαν καθολική συμφωνία.

Εικόνες εκφράσεων προσώπου που χρησιμοποιήθηκαν από τους Ekman και Friesen

Στην συνέχεια, η έκφραση και η αναγνώριση συναισθημάτων ερευνήθηκε σε ακόμα ευρύτερο πλαίσιο. Ιδανική ομάδα προς μελέτη θεωρήθηκαν τα μέλη μιας απομονωμένης ιθαγενούς φυλής στη Νέα Γουνέα, γνωστής με το όνομα Φόρε. Οι ερευνητές τους διάβασαν ιστορίες ειδικά σχεδιασμένες για να προκαλούν συγκεκριμένα συναισθήματα. Έπειτα τους ζήτησαν να συνδέσουν τις ιστορίες αυτές με φωτογραφίες προσώπων που εξέφραζαν τα σχετικά συναισθήματα. Η μόνη αναντιστοιχία για τους Φόρε ήταν τα συναισθήματα του φόβου και της έκπληξης. Οι ερευνητές ζήτησαν, επιπλέον, από τους ιθαγενείς να εκφράσουν διαφορετικά συναισθήματα με κινήσεις του προσώπου τους. Και πάλι, με εξαίρεση τα συναισθήματα του φόβου και της έκπληξης, οι εκφράσεις του προσώπου των Φόρε έδειξαν συμφωνία με τον τρόπο που αυτά τα συναισθήματα εκφράζονται στον υπόλοιπο κόσμο.

Τέτοια ευρήματα δείχνουν ότι οι συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου έχουν ισχυρή βιολογική βάση. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως οι άνθρωποι εξελιχθήκαμε να επικοινωνούμε συναισθήματα μέσω του προσώπου, καθώς βοηθά να προσαρμόζουμε άμεσα και κατάλληλα τη συμπεριφορά μας. Για παράδειγμα, η έκφραση του φόβου προειδοποιεί τους διπλανούς μας για την πιθανή ύπαρξη κινδύνου. 

Δεν θα πρέπει, βέβαια, να υποτιμήσουμε τη σημασία των κοινωνικών παραγόντων στην εκδήλωση των συναισθημάτων, καθώς τα είδη των περιστάσεων που μπορεί να τα προκαλέσουν διαφέρουν από κουλτούρα σε κουλτούρα. Με άλλα λόγια, όλοι οι άνθρωποι αισθάνονται φόβο και χαρά και τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν πως εκφράζουν το φόβο και την χαρά με παρόμοιες εκφράσεις του προσώπου τους. Τα αίτια όμως που προκαλούν το φόβο ή τη χαρά διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά ακόμη και από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Τα ίδια τα συναισθήματα δεν είναι ούτε έμφυτα, ούτε καθολικά. Στην διαδικασία που τα παράγει φαίνεται να εμπλέκονται κυρίως νοητικές διεργασίες, που αναπαριστούν τις καταστάσεις στον φυσικό και κοινωνικό μας περίγυρο.