Αυτοπροσωπογραφία: ο πρόγονος της selfie

Norman Rockwell,
Τριπλή αυτοπροσωπογραφία, 1960

Η απεικόνιση του εαυτού μας φαίνεται να είναι διαχρονικά αγαπημένη θεματική. Η Google ανέφερε το 2019 ότι οι συσκευές της λαμβάνουν 93 εκατομμύρια selfies την ημέρα! Σήμερα θεωρούμε την λήψη μιας εικόνας του προσώπου μας φαινόμενο των social media, αλλά στην πραγματικότητα, η αυτοπροσωπογραφία αποτελεί είδος με έντονη παρουσία σε όλη την ιστορία της τέχνης. Γιατί τόσοι καλλιτέχνες απαθανάτισαν τον εαυτό τους;

Οι αυτοπροσωπογραφίες των καλλιτεχνών είναι μια ενδιαφέρουσα υποκατηγορία των πορτρέτων, που εμφανίζεται κατά την Πρώιμη Αναγέννηση (μέσα του 15ου αιώνα). Οι καλλιτέχνες ξεκινούν να απεικονίζουν την μορφή τους είτε συμπεριλαμβάνοντάς την σε συνθέσεις είτε ως αυτοτελή έργα. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τυχαίο το ότι η αυτοαπεικόνιση κερδίζει έδαφος την εποχή αυτή, που αρχίζουν να κατασκευάζονται στη Βενετία μεγαλύτεροι και καλής ποιότητας καθρέφτες, προσφέροντας στους ζωγράφους πρόσβαση στην εικόνα του προσώπου τους. Θα πρέπει όμως σίγουρα να το συνδέσουμε και με την γενικότερη αναβάθμιση του κοινωνικού στάτους και της αυτοπεποίθησης των καλλιτεχνών. Οι εικονιζόμενοι ως τότε ήταν κατά κανόνα πρόσωπα ισχυρά και πλούσια. Η αυτοπροσωπογραφία υπήρξε ένα μέσο για τους καλλιτέχνες να δηλώσουν πως βρίσκονται στην ίδια θέση, να μπουν στο προσκήνιο. 

Ραφαήλ, Αυτοπροσωπογραφία, 1506

Ο Diego Velazquez συμπεριέλαβε τον εαυτό του στην σύνθεση του διάσημου Las Meninas (1656-57)

Φυσικά, υπάρχουν και πολλά πρακτικά πλεονεκτήματα στις αυτοπροσωπογραφίες. Το μοντέλο είναι πάντα διαθέσιμο και χωρίς χρέωση, προσφέροντας στον καλλιτέχνη χώρο για εξάσκηση και πειραματισμό. Σε μεγάλο μέρος της ιστορίας της τέχνης ο προσωπογραφούμενος είχε σημαντικό λόγο στην απεικόνισή του. Επέλεγε το μέγεθος, την πόζα, το ένδυμα και ό,τι θα τον περιέβαλλε. Με την σειρά του ο αυτοπροσωπογραφούμενος ζωγράφος είχε τον πλήρη έλεγχο του έργου και την ικανότητα να εφαρμόσει νέες τεχνικές, που οι πελάτες του πιθανόν δεν θα ενέκριναν στα δικά τους πορτραίτα.

Vincent van Gogh, Αυτοπροσωπογραφία με επίδεσμο στο αυτί, 1889
Η πληθώρα προσωπογραφιών του Van Gogh συχνά συνδέεται με την δυσκολία του να βρει και να πληρώσει μοντέλα.
Η διαφορετικότητα των εικόνων μας δείχνει τους πειραματισμούς του με τα χρώματα.  

Rembrandt van Rijn, (αριστ.) Προσωπογραφία, 1640 / (δεξ.) Αυτοπροσωπογραφία στο καβαλέτο, 1660
Ο Rembrandt έχει δημιουργήσει τις περισσότερες αυτοπροσωπογραφίες από οποιονδήποτε άλλον, οι οποίες σκιαγραφούν και την καθοδική πορεία της ζωής του.
Το 1640 είναι ένας επιτυχημένος ζωγράφος με σίγουρο βλέμμα και ακριβά ενδύματα.
Το 1660 έχει πλέον πτωχεύσει και βρίσκεται στο περιθώριο.

Μπορούμε, όμως, να δούμε τις αυτοπροσωπογραφίες και ως μια ενδοσκόπηση του καλλιτέχνη, ο οποίος ουσιαστικά παρουσιάζει τον εαυτό του στο κοινό. Εκθέτει την προσωπικότητα του όπως ο ίδιος την αντιλαμβάνεται και επιθυμεί να την προβάλει. Μας μιλά μέσα από την εικόνα του για την κοσμοθεωρία του, τις κοινωνικές συνθήκες που ζει, τα συναισθήματά του, τις εικαστικές του αναζητήσεις.

Η Frida Kahlo χρησιμοποίησε τον εαυτό της ως το κεντρικό θέμα σχεδόν όλων των έργων της.
Ανέφερε: «Ζωγραφίζω τον εαυτό μου γιατί είμαι τόσο συχνά μόνη και επειδή είμαι το θέμα που γνωρίζω καλύτερα».

Συχνά στις αυτοπροσωπογραφίες οι δημιουργοί αποτυπώνονται πίσω από ένα καβαλέτο για να αναδείξουν την καλλιτεχνική τους υπόσταση. Ορισμένες φορές στις παλέτες που κρατάνε τοποθετούν τα χρώματα που χαρακτηρίζουν τα έργα τους. Από τον μοντερνισμό και έπειτα συναντάμε συχνά και αυτοπροσωπογραφίες που υιοθετείται το ιδιαίτερο στυλ του ζωγράφου, ενσαρκώνοντας ουσιαστικά την τέχνη του.

Sofonisba Anguissola, Αυτοπροσωπογραφία, 1556
Συχνά οι γυναίκες καλλιτέχνιδες της Αναγέννησης απεικονίζουν τον εαυτό τους επί τω έργω
για να τονίσουν την ιδιότητα της ζωγράφου. 

Salvador Dali, Αυτοπροσωπογραφία με ψημένο μπέικον, 1941
Σουρρεαλιστική απεικόνιση

Κάποιες "selfies" διάσημων καλλιτεχνών