Μήπως ζούμε σε δικτατορία;

Η έννοια της δικτατορίας είναι αρκετά θολή, και οι μηχανισμοί της δυσδιάκριτοι. Καμία δικτατορία δεν αυτοαποκαλείται δικτατορία. Ο όρος θεωρείται υποτιμητικός και δίνεται από τα άλλα έθνη, κυρίως τα δυτικά. Απεναντίας, τα εν λόγω καθεστώτα εξυμνούν τα δημοκρατικά τους ιδεώδη. Χαρακτηριστικό το ότι πολλές χώρες με δικτατορία εντάσσουν τον όρο "Δημοκρατία" στην ονομασία τους. Και πράγματι, είναι πολύ εύθραυστες οι ισορροπίες μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας. Ποια είναι, επομένως, τα όρια; Πώς μπορούμε να διακρίνουμε τυχόν απειλή, ως πολίτες;

Η δικτατορία αποτελεί μια προβληματική έννοια στην πολιτική επιστήμη, χωρίς συμφωνία για τα σαφή χαρακτηριστικά που την διακρίνουν. Στενές είναι οι σχέσεις της με την απολυταρχία, τον ολοκληρωτισμό και τον φασισμό. Ο ορισμός της προσεγγίζεται περισσότερο σαν ένα κράμα πρακτικών που έχουν χρησιμοποιηθεί ή χρησιμοποιούνται από καθεστώτα που θεωρούνται δικτατορικά. Μπορούμε, επομένως, να την εντοπίσουμε βάσει ορισμένων κατευθυντήριων γραμμών. 

Ποιος κυβερνά;

Η δικτατορία είναι μια μορφή διακυβέρνησης με κυριότερο, ίσως, χαρακτηριστικό την συγκέντρωση της απόλυτης εξουσίας σε ένα άτομο ή μια μικρή ομάδα ανθρώπων. Κατέχουν την νομοθετική και εκτελεστική εξουσία, παρεμβαίνουν επί της δικαστικής, χωρίς να ασκείται από κανένα θεσμικό όργανο έλεγχος σχετικά με την δύναμή τους. 

Πώς αναλαμβάνει την εξουσία;

Υπάρχει διαφοροποίηση στους τρόπους με τους οποίους προκύπτουν δικτατορίες. Μπορεί να είναι μοναρχίες που μεταβιβάζονται με κληρονομική διαδοχή (π.χ. η Βόρεια Κορέα του Kim Jong-un), ή στρατιωτικά καθεστώτα που καταλαμβάνουν την εξουσία χρησιμοποιώντας τις ένοπλες δυνάμεις (όπως το πραξικόπημα του 1967 στην Ελλάδα), ή και καθεστώτα που προκύπτουν νόμιμα, αλλά με αθέμιτο ανταγωνισμό στις εκλογές, νοθείες ή εκφοβισμό των ψηφοφόρων σχετικά με μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης (διασημότερο παράδειγμα η ανάδειξη του Adolf Hitler στην εξουσία). Στις δικτατορίες δεν υπάρχει κανένας θεσμός που να οδηγεί στην απομάκρυνση του ηγέτη, ή όταν υπάρχουν θεσμοί, όπως οι εκλογές, θεωρούνται από τον λαό ανάξιοι (εκλογές γίνονται και στην Βόρεια Κορέα!). 

Πώς ασκείται η εξουσία;

Στις δημοκρατίες οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι του λαού λογοδοτούν τόσο στο υπόλοιπο κοινοβούλιο, όσο και στον λαό, οδηγούμενοι και σε παραίτηση, όταν αποδειχθεί ότι δεν ασκούν τα καθήκοντά τους όπως προβλέπεται. Οι δικτάτορες εφαρμόζουν πολιτικές ερήμην του λαού, ισχυριζόμενοι μάλιστα πως αυτές αποβλέπουν στο όφελος των εθνών τους. Κατά κανόνα, όμως, από τις αυταρχικές πρακτικές τους επωφελούνται οι ίδιοι, οι οικογένειές τους και οι στενοί πολιτικοί τους σύμμαχοι.

Προφανώς αυτή η κατάχρηση εξουσίας δεν οδηγεί στην ευημερία ενός έθνους. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι πολίτες καταλήγουν να ζουν σε συνθήκες φτώχειας, με ελάχιστες ή καθόλου ελευθερίες, συνήθως καταργώντας δικαιώματα θρησκευτικής ελευθερίας ή ελεύθερης έκφρασης, κυρίως όταν η έκφραση αφορά γνώμες αντίθετες με το καθεστώς.

Πώς διατηρείται η εξουσία;

Προσωπολατρία

Αυτό που επιδιώκουν σε πρώτη φάση οι δικτάτορες είναι να γίνονται αγαπητοί στον λαό. Σε μια δημοκρατία ο εκλεγμένος από τον λαό είναι εκπρόσωπος του αξιώματος και η δύναμη ενυπάρχει στο αξίωμα αυτό. Στην δικτατορική διαφοροποίηση καλλιεργείται η προσωπολατρία. Ο δικτάτορας προπαγανδιστικά προβάλλεται σαν ήρωας, σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις ακόμα και σαν θεϊκά διορισμένος. Συστηματικά εξαίρονται οι άψογες ικανότητες, οι επιτυχίες και η ακεραιότητά του. Πράγματι, μερίδα της κοινωνίας γοητεύεται, εκφράζοντας θαυμασμό και εμπιστοσύνη. 

Καταστολή

Σημαντικό εργαλείο είναι και οι δυνάμεις καταστολής. Σε αρκετές περιπτώσεις οι δικτάτορες έχουν υπηρετήσει σε υψηλά στρατιωτικά αξιώματα του κράτους πριν αποκτήσουν την εξουσία. Για να διατηρείται η εξουσία, ως έννομη τάξη, χρησιμοποιείται άρδην η αστυνόμευση, η απαγόρευση συγκεντρώσεων ή διαμαρτυριών πολιτών, ακόμα και οι βασανισμοί αντιφρονούντων. Η αστυνομία ή ο στρατός επιβάλλουν με την βία τις άνωθεν εντολές, συχνά ακόμα και σε δημόσια θέα. Σε περιπτώσεις που θα αναφερθούν οι ίδιοι σε αυτά τα περιστατικά βίας, θα τονίσουν το πόσο απειλούσαν την δημοκρατία τα θύματα. 

Λογοκρισία

Όπως εύστοχα τονίζει ο George Orwell στο 1984, το καθεστώς επιβιώνει ελέγχοντας τις πληροφορίες. Στόχος της λογοκρισίας είναι να ελεγχθεί ο τρόπος που ο λαός σκέφτεται και διαμορφώνει κρίση. Η δημιουργία μιας "ελεγχόμενης δημοκρατίας". Πρώτος σταθμός, φυσικά, είναι η προσαρμογή της παιδείας στις προσταγές της. Επιπρόσθετα, μπορούν να καθοδηγηθούν οι τέχνες. Είτε επιτρέποντας μόνο έργα που εκθειάζουν το καθεστώς ή το πρόσωπο του ηγέτη (ενδιαφέρον παράδειγμα ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός της Σοβιετικής Ένωσης), είτε προβλέποντας κυρώσεις (άμεσες ή έμμεσες) για όσους δημιουργούς κατακρίνουν το καθεστώς, είτε τοποθετώντας σε καίριες θέσεις ανθρώπους ίδιων συμφερόντων.

Ίσως, όμως, το ισχυρότερο βέλος στην φαρέτρα των δικτατοριών είναι ο έλεγχος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Ένας ελεύθερος, μάχιμος και άγρυπνος Τύπος συνιστά εχέγγυο των δημοκρατικών ελευθεριών. Χωρίς αυτόν, οι άνθρωποι στερούνται τις πληροφορίες που χρειάζονται για να αξιολογούν τους κυβερνώντες. Ως συνέπεια, ο εξαρτημένος Τύπος υπονομεύει καθοριστικά την δημοκρατία. Τα μέλη των δικτατορικών καθεστώτων καθοδηγούν τα ΜΜΕ μέσω δωροδοκιών ή δημιουργώντας σχέσεις εξάρτησης. 

Μένει να αναρωτηθούμε, πόσα από αυτά μάς φαίνονται γνώριμα, για να κρίνουμε αν απειλείται η δημοκρατία στην χώρα μας. 

Το "κράτος" (εξουσία, κυριαρχία) βρίσκεται στον "δήμο" (σύνολο των πολιτών);

Ή υπάρχει μια νέα μορφή δημοκρατίας που μοιάζει ανησυχητικά με δικτατορία;

Σχετικά συγγράμματα:

• Erica Frantz and Natasha M. Ezrow (2011). Dictators and Dictatorships: Understanding Authoritarian Regimes and Their Leaders.
• Gustav Bychowski (1943). Dictators and their Followers: A theory of dictatorship.

Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!