Ψυχόδραμα: Η ζωή ως θεατρική δράση

Το Ψυχόδραμα είναι μία ομαδική ψυχοθεραπευτική μέθοδος που στηρίζεται στην αναπαράσταση των ψυχικών διεργασιών. Σχετίζεται με το θέατρο, δανείζεται πολλά στοιχεία του, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτό. Ειδοποιός διαφορά είναι πως, στο Ψυχόδραμα ο πρωταγωνιστής καλείται επί σκηνής να αναβιώσει τον αληθινό εαυτό του, να διαδραματίσει ρόλους της καθημερινής του ζωής και, ιδανικά, να φτάσει στην συνειδητοποίηση των εμπειριών του. Ενώ ο ηθοποιός στο θέατρο μεταβαίνει από το πραγματικό στο φανταστικό, ο συμμετέχων στο Ψυχόδραμα ακολουθεί την αντίστροφη πορεία. Επιδιώκει τον μετασχηματισμό της «εσωτερικής σκηνής» σε εξωτερική. 

Η σύνδεση του δράματος με την θεραπεία της ψυχής εδρεύει σε μια έννοια κομβική για το αρχαίο Ελληνικό θέατρο: την κάθαρση. Η έννοια παρουσιάζεται στην Ποιητική του Αριστοτέλη και αφορά την συναισθηματική ταύτιση των θεατών με τον ήρωα της τραγωδίας, συμπάσχοντας με τα παθήματά του και οδηγούμενοι σε μια αίσθηση εξαγνισμού με την ολοκλήρωση του δράματος. Ο υποκριτής εξέφραζε προβλήματα που αφορούσαν συχνά όλη την κοινωνία ή την Πόλη, ο Χορός συμμετείχε ενεργά στην δράση ανακουφίζοντας τον από το βάρος της ατομικότητας, και το κοινό ταυτίζονταν με τα δρώμενα. Οι μηχανισμοί του αυτοί, χάρισαν στο δράμα εξέχουσα θέση στην αρχαία Ελλάδα, η οποία δεν αντιστοιχείται στην σημερινή κοινωνία. Το Ψυχόδραμα βρίσκει χώρο σε αυτό το κενό, ανατρέχοντας στην ενεργητικότητα που διέκρινε το αρχαίο θέατρο. 

Στο Ψυχόδραμα το άτομο απομακρύνεται από την παθητική στάση της διήγησης, επαναφέρει και βιώνει τις δυσχερείς καταστάσεις του παρελθόντος, αλλά και τις ψυχολογικές εκφάνσεις που τις συνοδεύουν. Υιοθετώντας ρόλους -θεατρικούς και κοινωνικούς παράλληλα- έρχεται σε επαφή με αναστολές και αδυναμίες του. Στόχος της διαδικασίας είναι να απελευθερωθεί από στερεότυπα συμπεριφορών και να μάθει να ανταποκρίνεται σε δύσκολες συνθήκες και δυσάρεστα συναισθήματα, ώστε να ζει μια πιο λειτουργική ζωή. 

Πρωτοπόρος της μεθόδου υπήρξε ο ψυχίατρος Jacob L. Moreno (1889- 1974), στις αρχές του 20ου αιώνα. Παρατηρώντας πόσο εύκολα τα μικρά παιδιά εκφράζονταν μέσα από ρόλους, εστίασε στην θεραπευτική δύναμη της θεατρικής δράσης. Ίδρυσε, αρχικά, το "θέατρο του αυθορμητισμού", και σταδιακά ανέπτυξε την φιλοσοφία και τις τεχνικές που οδήγησαν στο Ψυχόδραμα. Σύμφωνα με τον Moreno οι άνθρωποι βρίσκονται αλληλένδετοι μέσα σε ένα σύστημα ασυνείδητων καταστάσεων. Οι ψυχοδραματικές τεχνικές μπορούν να φανερώσουν τις σχέσεις που διέπουν αυτές τις καταστάσεις. 

Επομένως, η λειτουργία στα πλαίσια της ομάδας είναι καταλυτικής σημασίας. Οι σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους συμμετέχοντες είναι ο πυρήνας του ψυχοδράματος, καθώς η δυναμική του εκτείνεται πέρα από την σκηνική παρουσίαση και την ερμηνεία ενός βιώματος. Αποτελεί μια ολοκληρωμένη εμπειρία συναντήσεων, ομαδικών συζητήσεων, ανάπτυξης εμπιστοσύνης και επικοινωνίας. Ο συμμετέχων, ως πρωταγωνιστής βιώνει την έξαψη της έκφρασης και του πειραματισμού, και ως κοινό την ενσυναίσθηση και την ταύτιση με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΤΟΥ ΨΥΧΟΔΡΑΜΑΤΟΣ 

• Σκηνή: ο χώρος που εκτυλίσσεται η δράση. Δεν είναι συγκεκριμένος, αρκεί να επιτρέπει την ελεύθερη κίνηση των πρωταγωνιστών και την συμμετοχή των μελών της ομάδας 
• Πρωταγωνιστής: αυτός που δραματοποιεί όψεις του εαυτού του 
• Συντονιστής: αυτός που κατευθύνει την δραματική παραγωγή και βοηθά τον πρωταγωνιστή να διερευνήσει και να αντιμετωπίσει τα προβλήματα και τις δυσκολίες του. 
• Βοηθητικά Εγώ: αυτοί που ενσαρκώνουν στοιχεία με τα οποία ο πρωταγωνιστής είναι συνδεδεμένος, όπως μια ιδέα ή ένα στερεότυπο. 
• Κοινό/ Ακροατήριο: μέλη της ομάδας που δεν συμμετέχουν στην δράση, αλλά την παρακολουθούν. Μετά το πέρας παρέχουν ανατροφοδότηση 

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ 

Στο Ψυχόδραμα όλα συμβαίνουν "εδώ και τώρα". Κεντρικότεροι άξονες για την ανάπτυξη του Εαυτού θεωρούνται η δημιουργικότητα και ο αυτοσχεδιασμός. Μέσω αυτών ο συμμετέχων αποκτά ευελιξία σε γνωστικό και συμπεριφοριολογικό επίπεδο και κατανοεί την πραγματικότητα. 

• Φάση προθέρμανσης (warm up): σωματική και ψυχολογική προετοιμασία των συμμετεχόντων για την δράση, μέσω τεχνικών, όπως π.χ. η δραματοποίηση διάφορων συναισθημάτων. Επιλογή πρωταγωνιστή, εξεύρεση σεναρίου, διανομή ρόλων. 

• Φάση δράσης (action): ψυχοδραματικό παιχνίδι ρόλων, με έκφραση συγκρούσεων, διαπροσωπικών προβλημάτων και αντιθέσεων. Εύχρηστες τεχνικές είναι:

Αντιστροφή ρόλων, όπου τον ρόλο του πρωταγωνιστή αναλαμβάνει κάποιο βοηθητικό Εγώ και ο πρωταγωνιστής αναλαμβάνει τον ρόλο ενός σημαντικού για τον ίδιο προσώπου

Τεχνική του σωσία, όπου ένα βοηθητικό Εγώ αναλαμβάνει να αναπαραστήσει την συμπεριφορά και την στάση του πρωταγωνιστή

Προβολή στο μέλλον, όπου ο πρωταγωνιστής παρουσιάζει επιθυμίες και ελπίδες για μελλοντικές καταστάσεις 

• Μετά την δράση (sharing): συζήτηση με την καθοδήγηση του συντονιστή ανάμεσα στους πρωταγωνιστές και το κοινό σχετικά με τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή τις φαντασιώσεις που δημιουργήθηκαν κατά την διάρκεια της δράσης.