Diaxroniko: Memento mori: Η τέχνη που μας υπενθυμίζει τον θάνατο

Ο προβληματισμός σχετικά με την παροδικότητα της ζωής έχει εκφραστεί μέσα από την λατινική φράση "memento mori", που μεταφράζεται ως "θυμηθείτε ότι πρέπει να πεθάνετε". Φυσικά, όλοι οι άνθρωποι γνωρίζουμε ότι κάποτε θα πεθάνουμε, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι αντιμετωπίζουμε συνειδητά τη θνητότητα σε καθημερινή βάση. Είναι προφανές ότι αποτελούμε πλάσματα δέσμια του χρόνου, της ροής της φύσης, πρόκειται όμως για μια ιδέα στην οποία θα πρέπει να επιστρέφουμε διαρκώς.

Η σκέψη του θανάτου δεν έχει στόχο να μας απογοητεύσει και να μας μελαγχολήσει, να μας στερήσει τη θέληση για ζωή ή την όποια αίσθηση προορισμού. Αντίθετα, φιλοδοξεί να συνεφέρει την κρίση μας σε σχέση με τις προτεραιότητες που θέτουμε και ό,τι είναι πραγματικά σημαντικό στο παρόν,
ενσταλάζοντας μέσα μας μια ρεαλιστική αίσθηση της θνητότητας μας. Βάση αυτής της οπτικής, αναδεικνύεται η ανάγκη να αφιερώσουμε άμεσα τη ζωή μας σε αξιόλογα εγχειρήματα. Ο διάλογος με την εφήμερη φύση της ζωής, αυξάνει την εκτίμηση του παρόντος, μας βοηθάει να δούμε την ζωή στην πραγματική της διάσταση.

Στους ανθρώπους σήμερα η σκέψη του θανάτου φαίνεται νοσηρή και καταθλιπτική, και η συζήτηση για αυτόν άβολη. Η σύγχρονη κουλτούρα καταβάλει κάθε προσπάθεια να μας δείξει ότι θα πρέπει να σκεφτόμαστε πάντοτε θετικά, ότι μπορούμε να μείνουμε νέοι για πάντα και ότι πρέπει να αποκτήσουμε όσα περισσότερα μπορούμε. Σε παλαιότερες εποχές της ιστορίας, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων, οι άνθρωποι ενθαρρύνονταν να συλλογιστούν το θάνατο και το νόημά του, ως κίνητρο για να ζήσουν μια καλή, ουσιαστική και ενάρετη ζωή.

Όπως πολλές φιλοσοφίες, έτσι και το στωικής κατεύθυνσης σκεπτικό του memento mori, αποδόθηκε σε πολυάριθμες καλλιτεχνικές εικόνες, με αφετηρία την τέχνη του Μεσαίωνα, διατηρώντας όμως μέχρι και σήμερα, σημαντικές αναφορές. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν μια ποικιλία μεταφορών για να αποτυπώσουν την ευθραυστότητα της ζωής.

Το πλέον χαρακτηριστικό σύμβολο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το κρανίο, ενώ συχνά συναντάμε και κλεψύδρες, κεριά ή ρολόγια. Σε νεκρές φύσεις της ολλανδικής ζωγραφικής του 16ου και 17ου αιώνα, οι καλλιτέχνες προσέγγιζαν την έννοια του memento mori αντιπαραβάλλοντας τον και με την ασημαντότητα των κοσμικών αγαθών και απολαύσεων (κατηγορία τέχνης που ονομάζεται vanitas). Σε τέτοια έργα εμφανίζονται και σάπια φρούτα, μαραμένα άνθη, μουσικά όργανα, φυσαλίδες, ως σύμβολα της φθαρτής φύσης του πλούτου. Η ενσωμάτωση συμβόλων θανάτου σε νεκρές φύσεις συνεχίστηκε και στις επόμενες εποχές της ιστορίας της τέχνης, με πιο έντονη εστίαση στο να υπενθυμίσουν την διαρκή παρουσία του θανάτου.

Harmen Steenwijck, Νεκρή φύση: Μια αλληγορία της ματαιοδοξίας της ανθρώπινης ζωής, 1640

Maria van Oosterwijck, Νεκρή φύση, 1668

Paul Cezanne, Νεκρή φύση με κρανίο, 1896-1898

Pablo Picasso, Νεκρή φύση με κρανίο, 1945

Το σύμβολο του κρανίου έχει χρησιμοποιηθεί συχνά και σε προσωπογραφίες, σηματοδοτώντας έναν διάλογο του εικονιζόμενου με τον θάνατο, μια συνύπαρξη του παρόντος με το μέλλον, μια αναγνώριση της παροδικότητας της εικόνας μας. Καθώς, η προσωπογραφία έχει ως θεμελιώδες στόχο να αποδώσει την προσωπικότητα του ανθρώπου, η παρουσία ενός συμβόλου θανάτου αποτελεί και μια προσπάθεια αποδοχής και συμφιλίωσης με την φθαρτή μας φύση. Αξίζει να παρατηρήσουμε, ότι πιο συχνές είναι οι αυτοπροσωπογραφίες, όπου ο ίδιος ο δημιουργός αναγνωρίζει την παρουσία του θανάτου.