Φέρνοντας στο νου πορτρέτα τέχνης, όλοι ανακαλούμε σοβαρά, καθωσπρέπει ή και αυστηρά πρόσωπα. Ακόμα και οι αριστοτέχνες προσωπογράφοι, που έδωσαν σημασία στην απεικόνιση της προσωπικότητας, των συναισθημάτων και του ψυχικού κόσμου του εικονιζόμενου, κατά κανόνα επέλεγαν μια σοβαρή εκδοχή του. Γιατί, λοιπόν, το χαμόγελο απουσιάζει τόσο έντονα από την ιστορία της τέχνης;
Ενδιαφέρουσες απαντήσεις στο ερώτημα αυτό μας προσφέρει ο κριτικός Nicholas Jeeves στο άρθρο του ''The Serious and the Smirk: the smile in portraiture'' που εκδόθηκε το 2013. Όπως αναφέρεται, η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι δεν χαμογελούσαν στα πορτρέτα τους λόγω
της κακής στοματικής υγιεινής, στην πραγματικότητα είναι λανθασμένη. Τα άσχημα δόντια ήταν τόσο συνηθισμένα, που δεν συσχετίζονταν με την ελκυστικότητα των ανθρώπων.
της κακής στοματικής υγιεινής, στην πραγματικότητα είναι λανθασμένη. Τα άσχημα δόντια ήταν τόσο συνηθισμένα, που δεν συσχετίζονταν με την ελκυστικότητα των ανθρώπων.
Ο πρωταρχικός λόγος που δεν συναντάμε συχνά χαμογελαστά πρόσωπα είναι ο πλέον προφανής. Το χαμόγελο είναι δύσκολο να αποτυπωθεί. Σήμερα το να χαμογελάσουμε όταν κάποιος αποτυπώνει στιγμιαία μια εικόνα μας σε μια φωτογραφία είναι αντανακλαστικό, ωστόσο το ποζάρισμα για ένα ζωγραφικό πορτρέτο μπορεί να διαρκέσει από ώρες έως και ημέρες. Ένα συνεχές χαμόγελο μετατρέπεται εύκολα σε άβολη γκριμάτσα. Το χαμόγελο είναι ανταπόκριση, όχι σταθερή έκφραση, και έτσι δεν μπορεί εύκολα να συντηρηθεί ή να καταγραφεί.
Μεγάλη σημασία, επιπλέον, έχει και το να αντιληφθούμε την πολιτιστική και ιστορική σημασία του χαμόγελου. Σήμερα εκφράζει απόλαυση, χαρά ή οικειότητα, ωστόσο σύμφωνα με τις αντιλήψεις της Ευρώπης του 17ου αιώνα ήταν ένα χαρακτηριστικό των φτωχών, των έκφυλων, των μεθυσμένων. Η εμφάνιση των δοντιών ήταν αντίθετη στους κανόνες καλής συμπεριφοράς για τις ανώτερες τάξεις, και για τον λόγο αυτό την απέφευγαν τόσο στην ζωή όσο και στην τέχνη. Ένα πορτρέτο δεν αποτελεί μόνο την καταγραφή του ατόμου, αλλά και την παρουσίασή του εντός ενός μορφοποιημένου κοινωνικού ιδανικού.
Leonardo da Vinci, Mona Lisa (Λεπτομέρεια), 1503-1519, Μουσείο του Λούβρου
Το διασημότερο πορτρέτο της ιστορίας της τέχνης, η Mona Lisa του Leonardo da Vinci μας παραπέμπει στην απεικόνιση του μειδιάματος. Η αμυδρή εκδοχή του χαμόγελου φαίνεται ικανή να εκφράσει μια πληθώρα συναισθημάτων, προσφέροντας αμφισημία σε μια εικόνα, που οδηγεί σε διαρκή συναισθηματική δέσμευση με τον θεατή. Φαίνεται ότι, παράδοξα, όσο λιγότερο ευανάγνωστο είναι το χαμόγελο, τόσο περισσότερο αισθανόμαστε ότι μπορούμε να το ''διαβάσουμε''. Με το αινιγματικό της χαμόγελο η Τζοκόντα, κάθε φορά που σε κοιτά μοιάζει να έχει αλλάξει γνώμη για σένα!
Παρά την φήμη του, ο da Vinci δεν ήταν ο πρώτος που αποτύπωσε το μειδίαμα. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1460 ο Antonello da Messina ζωγράφισε πορτρέτα με μειδίαμα, όπως το ''Πορτρέτο ενός άνδρα''. Πρωτοποριακά δίνει μακριά κοιλώματα στα μάγουλα και γραμμές γέλιου στις γωνίες των ματιών, δημιουργώντας παρόλα αυτά μια δυσανάγνωστη και αμήχανη έκφραση προσώπου.
Antonello da Messina, Portrait of a man, 1475, Cultural Foundation Mandralisca
Για να βρούμε το ανοιχτό χαμόγελο αποτυπωμένο, πρέπει να φύγουμε από τις ανώτερες τάξεις και να στρέψουμε την προσοχή μας στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Η στροφή αυτή στην καθημερινή ζωή χαρακτηρίζει γενικά την ζωγραφική της ολλανδικής Χρυσής Εποχής, ενώ δημιουργοί όπως η Judith Leyster, ο Gerrit van Honthorst και ο Franz Hals ήταν οπαδοί του χαμόγελου. Ζωγράφιζαν απλούς, φτωχούς ανθρώπους, πρόσωπα με ζωηρές και δυναμικές εκφράσεις που έπιναν, έπαιζαν μουσική και γλεντούσαν γελώντας.
Gerrit van Honthorst, The Merry Fiddler, 1623, Rijksmuseum
Leyster Judith, Jolly Toper, 1629, Frans Halsmuseum
Frans Hals, Gypsy Girl, 1628-30, Musée du Louvre
Χαμογελαστό πρόσωπο εμφανίζεται και στο έργο του διάσημου Ολλανδού Johannes Vermeer ''Officer and laughing girl''. Πολλοί μελετητές θεωρούν πως το μεγάλο χαμόγελο της γυναίκας και το ανοιχτό χέρι υποδηλώνουν πως πρόκειται να χρηματιστεί από τον άντρα με ερωτικούς σκοπούς. Η νεαρή γυναίκα λούζεται από το φως που μπαίνει από το παράθυρο επιτρέποντάς μας να διακρίνουμε καθαρά το χαμόγελό της που μοιάζει τόσο αληθινό.
Johannes Vermeer, Officer and Laughing Girl, 1657, The Frick Collection
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το χαμόγελο που αποτυπώνει στην αυτοπροσωπογραφία του ο ζωγράφος Ludwig Meidner. Ο εξπρεσιονιστής δημιουργός χρησιμοποιεί το έντονο, απόκοσμο χαμόγελο και τα μεγάλα μάτια για να διαστρεβλώσει την όψη του και να αποδώσει τον ταραγμένο εσωτερικό του κόσμο.
Ludwig Meidner, Αυτοπροσωπογραφία, 1912, Kember Art Museum
Οι σύγχρονοι ζωγράφοι που ασχολούνται με τα πορτραίτα έχουν χρησιμοποιήσει ανοιχτά, αναστατωμένα χαμόγελα για να υποδείξουν απειλητικές, κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις. Το ''A Portrait of the Artist as a Shadow of His Former Self'' του Kerry James Marshall διαθέτει μια δισδιάστατη, σχεδόν μονόχρωμη απόδοση του καλλιτέχνη στην οποία ξεχωρίζει το πλατύ, λευκό χαμόγελο που καλύπτει όλο το πρόσωπο.
Kerry James Marshall, A Portrait of the Artist as a Shadow of His Former Self, 1980, Jack Shainman Gallery
*Το πλήρες κείμενο του Nicholas Jeeves
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!