Στην ιστορία της φιλοσοφίας μια από τις κυρίαρχες αντιπαραθέσεις αφορά το αν ο άνθρωπος διαμορφώνει την ζωή του επιλέγοντας ελεύθερα τις δράσεις του ή καθορίζεται από δυνάμεις που δεν βρίσκονται στον έλεγχό του, επομένως οι επιλογές του οφείλουν να στηρίζονται στη λογική. Η διαμάχη αυτή της ελεύθερης βούλησης με τον ντετερμινισμό αποδίδεται μεταφορικά και με το πείραμα σκέψης που έχει γίνει γνωστό ως ''γαϊδούρι του Buridan''.
Σύμφωνα με αυτή την θεωρητική κατασκευή, ένας πεινασμένος γάιδαρος είναι ανάμεσα σε δύο δέματα σανό.
Τα δέματα βρίσκονται ακριβώς σε ίση απόσταση από αυτόν και είναι απόλυτα ίδια σε μέγεθος και ποιότητα, επομένως του γίνονται εξίσου επιθυμητά. Το γαϊδούρι έχει λόγο να πλησιάσει ένα δέμα σανό, καθώς πεινάει, αλλά δεν έχει λόγο να προτιμήσει κάποιο από αυτά, καθώς είναι ίδια. Η αδυναμία επιλογής βάση της λογικής τον οδηγεί στην ασιτία και τον θάνατο. Καθώς θεωρείται αυτονόητο πως ένας άνθρωπος στην ίδια κατάσταση θα επέλεγε ένα δέμα, ακόμα και αν δεν μπορούσε να επιχειρηματολογήσει την επιλογή του βάση λογικής, το ερώτημα που τίθεται είναι πως επιλέγουμε ανάμεσα σε δύο εξίσου καλές λύσεις. Δηλώνει μια τέτοια επιλογή την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης;
Τα δέματα βρίσκονται ακριβώς σε ίση απόσταση από αυτόν και είναι απόλυτα ίδια σε μέγεθος και ποιότητα, επομένως του γίνονται εξίσου επιθυμητά. Το γαϊδούρι έχει λόγο να πλησιάσει ένα δέμα σανό, καθώς πεινάει, αλλά δεν έχει λόγο να προτιμήσει κάποιο από αυτά, καθώς είναι ίδια. Η αδυναμία επιλογής βάση της λογικής τον οδηγεί στην ασιτία και τον θάνατο. Καθώς θεωρείται αυτονόητο πως ένας άνθρωπος στην ίδια κατάσταση θα επέλεγε ένα δέμα, ακόμα και αν δεν μπορούσε να επιχειρηματολογήσει την επιλογή του βάση λογικής, το ερώτημα που τίθεται είναι πως επιλέγουμε ανάμεσα σε δύο εξίσου καλές λύσεις. Δηλώνει μια τέτοια επιλογή την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης;
Η πρώτη αναφορά της συλλογιστικής που στηρίζεται το παράδοξο βρίσκεται στο Περί Ουρανού του Αριστοτέλη και αφορά τις φυσικές δυνάμεις. Διαφωνώντας με τους Σοφιστές στο ότι η Γη είναι σταθερή και οι δυνάμεις που ασκούνται σε αυτήν είναι ίσες προς όλες τις κατευθύνσεις, παρομοιάζει την άποψή τους με ''έναν άντρα, πεινασμένο και διψασμένο στον ίδιο βαθμό, τοποθετημένο ανάμεσα σε φαγητό και νερό, που παραμένει σταθερός και πεθαίνει από ασιτία''.
Ο φιλόσοφος Al Ghazali (1058-1111) εξετάζει την εφαρμογή αυτού του παραδόξου σχετίζοντας το με την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη σωστή επιλογή χωρίς προτίμηση. Στο έργο του ''The incoherence of the Philosophers'' μας ζητά να φανταστούμε δύο χουρμάδες που κρέμονται σε ένα δέντρο. Ένας άνθρωπος με έντονη επιθυμία για αυτούς, ακόμα και αν είναι απόλυτα όμοιοι, θα καταφέρει να επιλέξει έναν, μέσω μιας εσωτερικής προτίμησης, η οποία επιτρέπει τη διάκριση μεταξύ δύο παρόμοιων πράξεων, και αποτελεί όψη της ελεύθερης βούλησης.
Ο φιλόσοφος Jean Buridan (1301-1362), με τον οποίο συνδέεται το φιλοσοφικό γαϊδούρι, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ελευθερία της βούλησης και το αυτεξούσιο της αδιαφορίας. Στα γραπτά του ίδιου δεν αναφέρεται το πείραμα σκέψης, ενώ η εμπλοκή του ονόματός του αποτελεί σάτιρα για τις απόψεις του σχετικά με τον ντετερμινισμό, καθώς και στο γεγονός ότι σε πολλά του παραδείγματα χρησιμοποιούσε γαϊδούρια. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Buridan, ένας άνθρωπος αντιμέτωπος με εναλλακτικά ενδεχόμενα δράσης πρέπει πάντοτε να επιλέγει το μεγαλύτερο αγαθό. Εάν τα ενδεχόμενα κριθούν εξίσου καλά, τότε δεν μπορεί να γίνει ορθολογική επιλογή, επομένως η κρίση πρέπει να ανασταλεί μέχρι να αλλάξουν οι περιστάσεις και η σωστή πορεία δράσης να είναι ξεκάθαρη. Εξ' ου και ο θάνατος του γαϊδουριού, στο οποίο δεν ήταν σαφές το μεγαλύτερο αγαθό.
Σύμφωνα με τους υποστηρικτές της ελεύθερης βούλησης η επιλογή χωρίς αιτία, όπως σε μια περίπτωση ανάλογη με του γαϊδουριού του Buridan, αποδεικνύει ότι τα ανθρώπινα όντα επιλέγουν ελεύθερα και αυτοβούλως. Ωστόσο, οι απόψεις και οι κριτικές που έχουν εκφραστεί είναι πολυάριθμες.
Οι υπέρμαχοι του ντετερμινισμού, αρχικά, υποστηρίζουν ότι ποτέ κανείς δεν έρχεται αντιμέτωπος με ένα απόλυτα ισορροπημένο δίλημμα. Κάποιος παράγοντας, ακόμη και εσωτερικός, δίνει μια βάση για την προτίμηση και την λογική επιλογή. Ίσως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι είμαστε δεξιόχειρες να μας κάνει να επιλέξουμε ότι βρίσκεται στα δεξιά μας. Επιπλέον, αν όντως οι επιλογές έχουν όλα τα σημεία κοινά, τότε είναι απαράλλακτες, άρα στην πραγματικότητα πρόκειται για μία επιλογή. Στην προκειμένη, η μια επιλογή είναι η ασιτία και η άλλη η επιβίωση, επομένως βάση λογικής επιλέγεται η δεύτερη. Αν κάποιος χρησιμοποιούσε την ελεύθερη βούληση για να επιλέξει ανάμεσα στα δύο δέματα, απλά θα την καθιστούσε ασήμαντη, καθώς στις περιπτώσεις που το αποτέλεσμα είναι ίδιο η επιλογή δεν έχει σημασία. Ωστόσο, ακόμα και αν γίνει δεκτή η ύπαρξη δύο απόλυτα ισορροπημένων επιλογών, ο λογικός τρόπος να αποφασίσει κανείς είναι η τυχαία επιλογή, για παράδειγμα να ρίξει ένα κέρμα, ή η υιοθέτηση μιας πάγιας πολιτικής για την λύση τέτοιων διλημμάτων, όπως το να κινείται με την φορά του ρολογιού.
Σκεπτόμενοι την ευρύτερη αντίθεση του ντετερμινισμού και της ελεύθερης βούλησης, καίριο ζήτημα που προκύπτει είναι το αν και γιατί οι άνθρωποι χρειάζονται την ελεύθερη βούληση. Πολλοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν πως οι άνθρωποι δεν θα ήθελαν την ελεύθερη βούληση αν πραγματικά γνώριζαν τι είναι. Από την άλλη υποστηρίζεται πως η αποδοχή μιας ετεροκαθορισμένης ζωής αφαιρεί κάθε νόημα από αυτήν. Ο λόγος που το ερώτημα αυτό φαίνεται τόσο δύσκολο να απαντηθεί είναι ότι τοποθετείται σε αντικειμενικά πλαίσια, κάθε άνθρωπος ξεχωριστά μπορεί να δώσει τις δικές του απαντήσεις.
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!