Ένα ζήτημα που απασχολεί τις τελευταίες δεκαετίες τον κλάδο της Ψυχολογίας είναι η ακρίβεια των ενθυμήσεών μας και το αν θα πρέπει να τις θεωρούμε αποκυήματα της φαντασίας ή γεγονότα. Το φαινόμενο των ψευδών αναμνήσεων αναφέρεται στην ανάκληση μνήμεων από γεγονότα που στην πραγματικότητα δεν έχουν συμβεί. Αν όμως η ανάμνηση ενός ατόμου είναι το μόνο που γνωρίζουμε για ένα γεγονός, πόσο έγκυρη είναι η αλήθεια;
Η μνήμη είναι πράγματι μια λειτουργία καθοριστική για την ζωή μας, καθώς σε αυτήν στηρίζεται τόσο η αντίληψη για το προσωπικό μας παρελθόν, όσο και η συλλογική αίσθηση ιστορικής συνέχειας. Σε αρκετές περιπτώσεις, ωστόσο, η μνήμη αποδεικνύεται ολισθηρή και αναξιόπιστη. Μελέτες σε αυτό το αντικείμενο έχει πραγματοποιήσει η ψυχολόγος Elizabeth Loftus, μέσα από καινοτόμα, αλλά και αμφιλεγόμενα πειράματα.
Η Loftus ξεκίνησε να μελετά την μνήμη το 1970, εξετάζοντας τις περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων σε περιπτώσεις τροχαίων ατυχημάτων, και εστιάζοντας στο αν αυτές μπορούν να μεταβληθούν. Η μελέτη στόχευε να αναδείξει το πώς επιδρά ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνονται οι ερωτήσεις για το συμβάν στις αναμνήσεις των μαρτύρων επί αυτού. Για παράδειγμα, στην ερώτηση ''Τι ταχύτητα είχαν αναπτύξει τα οχήματα όταν συντρίφτηκαν;'' οι μάρτυρες θυμόντουσαν υψηλότερη ταχύτητα από ότι όταν ερωτήθηκαν ''Με τι ταχύτητα τα οχήματα χτύπησαν;''. Επομένως, η Loftus κατέληξε στο ότι οι λανθασμένες πληροφορίες μπορούν να διαστρεβλώσουν την ανάμνηση ενός μάρτυρα για το πραγματικό γεγονός, ενώ παράλληλα φαίνεται ότι οι αναμνήσεις φθίνουν με το πέρασμα του χρόνου.
Στις αρχές του 1990 οι έρευνές της στράφηκαν στο αν είναι εφικτό να εμφυτευτούν πλήρως αναληθείς αναμνήσεις, ολόκληρων γεγονότων που ποτέ δεν συνέβησαν. Η ώθηση για την μελέτη αυτή δόθηκε από την υπόθεση του George Franklin, που κατηγορήθηκε από την κόρη του ότι είχε βιάσει και σκοτώσει την φίλη της στην παιδική της ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, η κόρη του θυμήθηκε έπειτα από είκοσι και πλέον χρόνια πως είχε γίνει μάρτυρας του βιασμού και της δολοφονίας της φίλης της, ωστόσο απώθησε την τραυματική αυτή εμπειρία και κατάφερε να την ανασύρει με την βοήθεια ψυχοθεραπείας, χρόνια αργότερα. Η Loftus υπήρξε μάρτυρας εμπειρογνωμοσύνης και υπεράσπισης, ωστόσο ο Franklin καταδικάστηκε με βασική κατηγορία την ανάμνηση της κόρης του.
Χαμένοι στο Εμπορικό Κέντρο
Στις δοκιμαστικές εκδοχές του πειράματος, η Loftus ανέθετε σε φοιτητές της να εμφυτεύσουν τις ψευδείς αναμνήσεις στα αδέρφια τους. Για το επίσημο πείραμα προσελήφθησαν 24 άτομα, για τα οποία η Loftus με τους συνεργάτες της είχε γράψει ένα βιβλιαράκι που περιείχε τρεις ιστορίες με πραγματικές παιδικές τους αναμνήσεις, τις οποίες είχε αφηγηθεί ένα μέλος της οικογένειάς τους, καθώς και μια ψεύτικη περιγραφή με την ιστορία του εμπορικού κέντρου. Από τα υποκείμενα του πειράματος ζητήθηκε να διαβάσουν το βιβλιαράκι και να αναπτύξουν τις αναμνήσεις τους για τα γεγονότα αυτά σύμφωνα με όσα θυμούνται. Σε περίπτωση που δεν θυμούνταν κάτι, η οδηγία ήταν να γράψουν μόνο ''Δεν θυμάμαι''.
Στο επίσημο πείραμα, το 25% των υποκειμένων θυμήθηκε ότι πράγματι είχε χαθεί στο εμπορικό κέντρο. Παρόμοιες έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί εμφυτεύοντας διαφορετικές ιστορίες, όπως πνιγμό ή επίθεση από ζώο όπου τελικά ο συμμετέχων σώθηκε και τα αποτελέσματά τους έχουν φτάσει μέχρι και το 50%.
Αυτό που εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα αποτελέσματα δεν είναι τα στατιστικά στοιχεία, αλλά οι λεπτομερείς αφηγήσεις που συνήθως συνοδεύουν τις ψευδείς αναμνήσεις. Οι συμμετέχοντες περιέγραψαν με λεπτομέρεια τόσο τα γεγονότα, όσο και τα συναισθήματά τους και, όταν ενημερώθηκαν για το πραγματικό πείραμα εξέφρασαν έκπληξη, ακόμα και ταραχή, που είχαν εξαπατηθεί. Όπως αναφέρει η Loftus: ''Ο νους μας απεχθάνεται τα κενά σημεία –ας πούμε ότι είναι υπαρξιακά ανέτοιμος να δεχτεί το κενό-, κι εμείς τα συμπληρώνουμε''.
Οι επιστημονικές και ηθικές επικρίσεις
Η θεώρηση της Loftus για την αναξιόπιστη φύση της μνήμης αντίκειται σε όρους που αποτελούν βασικούς πυλώνες της Ψυχανάλυσης και της Ψυχολογίας, όπως η απώθηση, η οποία αποτελεί αμυντικό μηχανισμό του Εγώ κατά τον οποίο δυσάρεστα ή μη αποδεκτά βιώματα και επιθυμίες αποθηκεύονται στο ασυνείδητο, με αποτέλεσμα το άτομο να μην έχει πρόσβαση σε αυτά. Η Loftus έχει εκφράσει τις αμφιβολίες της για το κατά πόσο υφίσταται ο μηχανισμός της απώθησης. Όπως αναφέρει, έχει αναζητήσει απτές αποδείξεις ότι οι άνθρωποι μπορούν να ξεχάσουν εντελώς μια τραυματική εμπειρία και χρόνια αργότερα να την ανακαλέσουν, αλλά δεν έχει βρει καμία. Αντίθετα παρατήρησε πως τα περισσότερα θύματα τραυματικών εμπειριών θυμούνται επίμονα τι τους συνέβη. Δεν υπάρχουν, για παράδειγμα, περιπτώσεις θυμάτων του Ολοκαυτώματος που ξέχασαν το γεγονός ότι είχαν βρεθεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η κριτική που έχει δεχτεί σε όλη την διάρκεια της καριέρας της η Loftus είναι οξεία και πολύπλευρη. Πολλοί ψυχολόγοι έχουν κατηγορήσει τα πειράματά της για αντιδεοντολογικές πρακτικές, κυρίως λόγω της εξαπάτησης του υποκειμένου του πειράματος. Επιπλέον, έχει συγκρουστεί με μεγάλη μερίδα ψυχοθεραπευτών καθώς παρατηρώντας πως οι περισσότερες περιπτώσεις ανάκλησης τραυματικών εμπειριών σχετίζονται με κάποια μορφή ψυχοθεραπείας, έχει υποστηρίξει πως οι ασκήσεις φαντασίας και η ερμηνεία ονείρων στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας γεννούν τις ψευδείς αναμνήσεις.
Ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος των πολέμιων της οφείλεται στην εμπλοκή των ερευνών της σε δικαστικές υποθέσεις παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, με την ίδια να έχει δώσει μαρτυρία εμπειρογνωμοσύνης σε εκατοντάδες υποθέσεις. Η Loftus προσέφερε βοήθεια σε συνηγόρους υπεράσπισης γονέων που κατηγορούνται για σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών τους, παρουσιάζοντας στους ενόρκους την αναξιόπιστη φύση της μνήμης. Όπως αναφέρει η ίδια: ''Μηχανευόμαστε ιστορίες τις οποίες πιστεύουμε μέχρι και με το τελευταίο κύτταρο της ύπαρξής μας, επειδή μας εξασφαλίζουν μια ταυτότητα, την ταυτότητα του θύματος που επέζησε''.
Στον αντίποδα αυτού του διλήμματος, αξίζει να αναφέρουμε την επιστολή ενός ατόμου, που έχει βιώσει την παιδική κακοποίηση: ''Αν σας ενδιαφέρει μπορώ να σας πω τι κάνει το σύνδρομο εσφαλμένων αναμνήσεων σε ανθρώπους σαν εμένα: Μας κάνει ψεύτες. Το σύνδρομο των εσφαλμένων αναμνήσεων είναι πολύ κομψότερο από την κακοποίηση παιδιών… Υπάρχουν όμως τα παιδιά που σήμερα το βράδυ, ενώ εσείς κοιμάστε, θα βιάζονται και θα ξυλοκοπούνται. Αυτά τα παιδιά ίσως δεν μιλήσουν ποτέ, επειδή κανείς δεν θα τα πιστέψει''.
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!