Ο ρατσισμός αποτελεί ένα θέμα διαχρονικό και πάντα επίκαιρο. Η τάση του ανθρώπου να ομαδοποιεί, να κρίνει προκατειλημμένα και να επιβάλλεται συνειδητά ή μη, πολλάκις έχει δημιουργήσει αντιπαλότητες, πολέμους αλλά και καθημερινές εκδηλώσεις μίσους στα πλαίσια μικροκοινωνιών. Οι ορισμοί που έχουν δοθεί είναι αναρίθμητοι, ωστόσο κανένας δεν μπορεί να είναι απόλυτα ολοκληρωμένος περιγράφοντας το πολύμορφο φαινόμενο διεξοδικά.
Αν επιχειρήσουμε να εστιάσουμε στις ρατσιστικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται από παιδιά
διαπιστώνουμε πως πρόκειται για μια ιδιάζουσα κατηγορία, καθώς συχνά χαρακτηρίζονται οι πιο ειλικρινείς και ταυτόχρονα οι πιο σκληροί κριτές. Η σχετική έννοια bullying, ή εκφοβισμός ορθότερα στην ελληνική βιβλιογραφία, έχει απασχολήσει έντονα τα τελευταία χρόνια τόσο την εγχώρια όσο και την παγκόσμια κοινότητα που δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις περιπτώσεις νέων. Τα περιπαικτικά σχόλια ή παρατσούκλια, ο αποκλεισμός μαθητών με ιδιαιτερότητες, η επιθετικότητα και η βία δυστυχώς φαίνεται να ανθίζουν στις σχολικές αυλές. Μπορεί όμως κανείς να κατηγορήσει ένα παιδί ως ρατσιστή; Ή μήπως όλοι μεγαλώνουμε και εκπαιδευόμαστε αναπαράγοντας στερεοτυπικές αντιλήψεις διακρίσεων που έχουν βαθιές ρίζες στις κοινωνίες μας; Τι μας μαθαίνει στην πραγματικότητα το σχολείο και η κοινωνία για την διάκριση;
διαπιστώνουμε πως πρόκειται για μια ιδιάζουσα κατηγορία, καθώς συχνά χαρακτηρίζονται οι πιο ειλικρινείς και ταυτόχρονα οι πιο σκληροί κριτές. Η σχετική έννοια bullying, ή εκφοβισμός ορθότερα στην ελληνική βιβλιογραφία, έχει απασχολήσει έντονα τα τελευταία χρόνια τόσο την εγχώρια όσο και την παγκόσμια κοινότητα που δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις περιπτώσεις νέων. Τα περιπαικτικά σχόλια ή παρατσούκλια, ο αποκλεισμός μαθητών με ιδιαιτερότητες, η επιθετικότητα και η βία δυστυχώς φαίνεται να ανθίζουν στις σχολικές αυλές. Μπορεί όμως κανείς να κατηγορήσει ένα παιδί ως ρατσιστή; Ή μήπως όλοι μεγαλώνουμε και εκπαιδευόμαστε αναπαράγοντας στερεοτυπικές αντιλήψεις διακρίσεων που έχουν βαθιές ρίζες στις κοινωνίες μας; Τι μας μαθαίνει στην πραγματικότητα το σχολείο και η κοινωνία για την διάκριση;
Τα ερωτήματα αυτά μελετήθηκαν σε ένα πείραμα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον που πραγματοποιήθηκε το 1968 σε μια επαρχιακή πόλη των ΗΠΑ από την δασκάλα και ακτιβίστρια Jane Elliot, αμέσως μετά την δολοφονία του Martin Luther King. Με στόχο την εμπειρική διαπίστωση του τι σημαίνει διάκριση και πως βιώνεται ο ρατσισμός, η δασκάλα χώρισε απροειδοποίητα τους μαθητές της σε δύο ομάδες με βάση το χρώμα των ματιών τους, δημιουργώντας την ομάδα των ‘γαλανομάτηδων’ και την ομάδα των ‘καστανομάτηδων’. Χρησιμοποιώντας το κύρος που φέρει ο ρόλος της σε μια σχολική αίθουσα τοποθέτησε για μια ημέρα εναλλάξ την κάθε ομάδα σε προνομιακή θέση, επιβάλλοντας συγκεκριμένους κανόνες, όπως επιπλέον φαγητό ή ελεύθερο χρόνο. Τα παιδιά που ανήκαν στην ‘κατώτερη’ ομάδα φορούσαν γιακάδες, σαν ένδειξη για το ποιοι είναι αποκομμένοι από τα προνόμια. Η δασκάλα είχε καταστήσει σαφές, επιχειρηματολογώντας με αβάσιμες γενικεύσεις, ότι τα μέλη της εκάστοτε ‘ανώτερης’ ομάδας είναι πιο ικανά, με μοναδικό κριτήριο το ότι ανήκουν στην ομάδα αυτή, επομένως το ότι έχουν το εκάστοτε χρώμα στα μάτια τους. Τα αποτελέσματα ήταν άμεσα και συγκλονιστικά. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε η Elliot: ΄΄Έβλεπα θαυμάσια, συνεργάσιμα, εκπληκτικά, πονετικά παιδιά να μετατρέπονται σε μοχθηρούς ρατσιστές μέσα σε 15 λεπτά΄΄.
Στην μία ημέρα που τα παιδιά βρίσκονταν σε προνομιακή θέση ξεκίνησαν να υποτιμούν τους μαθητές της άλλης ομάδας, χρησιμοποιώντας μάλιστα τα χαρακτηριστικά ‘γαλανομάτης’ ή ‘καστανομάτης’ προσβλητικά, καθώς έτεινε να σηματοδοτεί στοιχείο μειονεξίας. Από την άλλη πλευρά οι μαθητές της ομάδας που έμπαινε σε υποδεέστερη θέση δήλωσαν πως ένιωθαν ανήμποροι, ταπεινωμένοι, χωρίς θέληση να προσπαθήσουν, ενώ παρατηρήθηκαν και εκρήξεις βίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι και τις δυο μέρες του πειράματος μειώθηκαν οι μαθησιακές επιδόσεις όσων ήταν ‘κατώτεροι’, κάτι που τα ίδια τα παιδιά απέδιδαν στους γιακάδες. Το σημαντικότερο κομμάτι της διαδικασίας αυτής υπήρξε η αλλαγή των ρόλων, η οποία πρόσφερε την ευκαιρία στους μαθητές να βιώσουν και τις δύο όψεις της κατάστασης και να αναφέρουν μετά το πέρας του πειράματος πως με τους γιακάδες ήταν ''σαν αλυσοδεμένα σκυλιά''.
Το πείραμα επαναλήφθηκε τα επόμενα χρόνια και αποτελεί σήμερα ένα από τα διασημότερα στην Αμερική με έντονες συζητήσεις γύρω από τους προβληματισμούς που ανέδειξε. Οι παραλληλισμοί του με τις κοινωνικές διακρίσεις μπορούν εύκολα να αποκρυπτογραφηθούν, προσφέροντας στα παιδιά έναν σαφή τρόπο να μεταφέρουν την εμπειρία στην καθημερινή ζωή και δράση τους. Αφού λοιπόν το χρώμα των ματιών μας στην πραγματικότητα δεν σημαίνει κάτι για τον χαρακτήρα ή τις ικανότητές μας, γιατί έχει τόση σημασία το χρώμα του δέρματος; Ή οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό όπως το βάρος ή το ύψος;
Την τρίτη φορά που διεξήχθη το πείραμα, το 1970, βιντεοσκοπήθηκε δημιουργώντας το ντοκιμαντέρ ''The eye of the storm''. Στην συνέχεια παρουσιάστηκε το ντοκιμαντέρ ''A class divided'' το 1985 στο οποίο οι μαθητές και η δασκάλα τους ξανασυναντιούνται για να παρακολουθήσουν μαζί το πείραμα ως ενήλικες πια, προσφέροντας στους θεατές μια εξαιρετική εικόνα και περιγραφή της διαδικασίας.
The eye of the storm, 1970
Παρακολουθήστε το ντοκιμαντέρ ''A class divided'' με ελληνικούς υπότιτλους στον σύνδεσμο
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!