Η προπαγάνδα έχει αποτελέσει πεδίο έντονων συζητήσεων σχετικά με την ηθική και την δεοντολογία της. Από ετυμολογικής άποψης πρόκειται για ένα συντονισμένο σύνολο μηνυμάτων με σκοπό να επηρεάσει την γνώμη και την συμπεριφορά μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Οι εκφάνσεις της είναι αναρίθμητες, συμπεριλαμβανομένων δραστηριοτήτων της καθημερινότητας, όπως η διαφήμιση, ενώ η χρήση της στην πολιτική συχνά γεννά έντονους προβληματισμούς.
Παράλληλα, η φωτογραφία με την δύναμη της οπτικής αποτύπωσης μιας στιγμής του παρελθόντος λειτουργεί συχνά ως απόδειξη για ένα γεγονός, υπερασπίζοντας μάλιστα την αληθοφάνεια του. Φυσικά ο συνδυασμός των προπαγανδιστικών σκοπών και των δυνατοτήτων της φωτογραφίας δεν άργησε να γίνει πραγματικότητα.
Αξίζει να εντρυφήσουμε στις απαρχές αυτού του συνδυασμού που εντοπίζονται στην Σοβιετική Ένωση μετά τον θάνατο του ηγέτη της Ρωσικής Επανάστασης, Βλαντιμίρ Λένιν, όπως καταγράφονται στο βιβλίο του David King ''The commissar Vanishes'' (1997) και υποστηρίζονται από την Leah Dickerman στο άρθρο της ''Camera Obscura: Socialist Realism in the Shadow of Photography'' (2000), στα οποία παρουσιάζεται και το αντίστοιχο φωτογραφικό υλικό.
Στις εικαστικές τέχνες της Σοβιετικής Ένωσης, μετά την Επανάσταση, επικράτησε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, με κύριο στόχο την μεγαλοπρεπή απεικόνιση των κομμουνιστικών ιδανικών. Χωρίς αμφιβολία η πολιτική υπήρξε η βασική θεματολογία, ενώ έχει συζητηθεί πολλάκις η διαφθορά των καλλιτεχνών του καθεστώτος σχετικά με την παρουσίαση της σχέσης του λαού με τον ηγέτη.
Η ανάπτυξη της φωτογραφίας, με την σειρά της, έφερε σημαντική αλλαγή στην αναπαράσταση της ιστορίας, καθώς γέννησε μια νέα μορφή εικόνων: τις φωτογραφίες με μηχανική επεξεργασία. Στα μέσα του 1880 οι νέες εφευρέσεις έκαναν την μηχανική μεταφορά της φωτογραφίας σε χαρτί εφικτή και οικονομική. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η ανάπτυξη συνεχίστηκε στην φωτομηχανική αναπαραγωγή, έτσι μέχρι τα μέσα του 1920 η ποιότητα των εικόνων που δημοσιεύονταν ήταν τόσο αξιόλογη που έφερε, θα μπορούσαμε να πούμε, την γέννηση των σύγχρονων μέσων μαζικής ενημέρωσης.
Η Σοβιετική Ένωση αναγνώρισε αυτή τη νέα εποχή, κάτι που γίνεται εμφανές στις εντυπωσιακές προσπάθειες του κράτους να κινητοποιήσει νέα συστήματα επικοινωνίας με πολιτικούς σκοπούς και να εγκαθιδρύσει διαχειριστικά συστήματα για τον έλεγχο της εικόνας. Χωρίς αναφορές στις μεταλλακτικές δυνατότητες της τεχνολογίας δημιούργησαν αφίσες, περιοδικά, εφημερίδες, ακόμα και ταινίες. Μια κυβερνητική εφεύρεση αυτού του μεγέθους, δηλαδή της παραγωγής και της ρύθμισης της εικόνας, έδωσε άλλη δυναμική στα Σοβιετικά μέσα. Υπήρξαν οι πρώτοι που εκμεταλλεύτηκαν αυτές τις δυνατότητες, συγκριτικά με τους δυτικούς ομόλογους τους (τουλάχιστον μέχρι την εποχή που εμφανίστηκε ο Ναζισμός), καθώς αντιλήφθηκαν πως η μαζική πολιτική απαιτεί μαζική επικοινωνία.
Η ποικιλία των λόγων για τους οποίους χρησιμοποιήθηκε η μετατροπή εικόνων καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα, από τις σχετικά αγαθές αισθητικές τροποποιήσεις στις πιο ολέθριες. Από το να αφαιρεθούν τα σκουπίδια από μια φωτογραφία που απεικονίζει τον Στάλιν, μέχρι το να πολλαπλασιαστεί το πλήθος σε μια ομιλία και το να αφαιρεθεί ο Στάλιν από μια ομάδα ή να προστεθεί σε μια άλλη.
Οι τεχνικές και οι σκοποί της επεξεργασίας φωτογραφιών φυσικά ποικίλλουν. Μεγάλο κομμάτι των εικόνων στοχεύει στην χειραγώγηση παράγοντας μια αδιάλειπτη ψευδαίσθηση αληθοφάνειας. Ωστόσο, ένας εντυπωσιακός αριθμός εικόνων επιδεικνύουν τα κενά τους με εμφανείς περικοπές.
Σε μια φωτογραφία της δεύτερης επετείου της Επανάστασης μια άμορφη μάζα βρίσκεται πάνω από τους ώμους του Λένιν, δείχνοντας το σημείο που κάποτε στεκόταν ο Τρότσκι. Ενώ αυτό που φυσιολογικά καταλαβαίνουμε είναι η λογοκρισία πέρα από κάθε αμφιβολία, αξιοσημείωτο είναι το πόσο καταφανώς σημειώνεται η επεξεργασία. Η μεγάλη δημοσιότητα της λογοκρισίας στην Σοβιετική κοινωνία λειτουργούσε σαν μια μορφή πολιτικής τελετουργίας που ήθελε να σημάνει τον εξορκισμό ενός επικίνδυνου ιού. Τα τόσο ορατά σημάδια της χειραγώγησης στέκονται σαν προσπάθειες κυριαρχίας και ελέγχου στο ίδιο το μέσο. Δίνοντας έμφαση στην απουσία θυμίζουν στον θεατή την δύναμη του συστήματος.
Παράλληλα, φυσικά, αναγνωρίζεται η ύπαρξη των αντιτιθέμενων απόψεων και των αποδείξεων που η αληθινή φωτογραφία περιέχει. Η υπερβολή της χειραγώγησης που επιδιώχθηκε από το Σοβιετικό κράτος αποδεικνύει το σημείο στο οποίο η πρωτότυπη, μη λογοκριμένη, εικόνα απειλούσε και ενοχλούσε.
Σημαντικό παράδειγμα είναι και το έργο του Ισαάκ Μπρόντσκι ''Ο Λένιν δίνοντας λόγο στους στρατιώτες στις 5 Μαίου 1920''. Είναι ένας πίνακας μεγάλων διαστάσεων, επιμελημένα ρεαλιστικός, με γλαφυρή έκφραση που έχει κοσμήσει το Central Lenin Museum στην Μόσχα και αντιγραφές του έχουν τοποθετηθεί σε πολλά ακόμα Σοβιετικά μουσεία. Ο πίνακας αυτός είναι βασισμένος σε φωτογραφικά στοιχεία. Η πηγή είναι η εμβληματική φωτογραφία του Λένιν να μιλά στο στράτευμα σε μια ξύλινη εξέδρα που στήθηκε έξω από το Θέατρο Μπολσόι στις 5 Μαϊου 1920. Η ειρωνεία σε αυτή την πηγή είναι ότι η ίδια είχε ήδη υποστεί επεξεργασία. Ο Λέον Τρότσκι και ο Λεβ Καμένεφ έχουν αφαιρεθεί από τα σκαλιά της εξέδρας σε μεγάλο αριθμό εκτυπώσεων αυτής της φωτογραφίας. Αυτό επαναλήφθηκε στον πίνακα του Μπρόντσκι που δημιουργήθηκε 5 χρόνια μετά την εξορία του Τρότσκι από την Σοβιετική Ένωση.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης αρνείται την διαφοροποίηση της εικόνας στο έργο του και ενισχύει την αληθοφάνεια του επικαλούμενος την στενή προσωπική του σχέση με τον Λένιν στηριζόμενος και στα έργα του που τον απαθανάτισαν σε πιο ιδιωτικές στιγμές.
Στον αιώνα που ακολούθησε μέχρι να φτάσουμε στο σήμερα, η εξέλιξη της τεχνολογίας ήταν αλματώδης. Πολλοί χαρακτηρίζουν την εποχή μας ''εποχή της εικόνας'' και οι τεχνικές, τα φίλτρα και οι επεξεργασίες που έχουν εισαχθεί στην τέχνη της φωτογραφίας της δίνουν, νέες, τρομακτικά παρεμβατικές θα μπορούσαμε να πούμε δυνατότητες. Παρόλα αυτά οι άνθρωποι συνεχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ως αληθές ότι βλέπουμε αποτυπωμένο σε μια εικόνα, όσο και αν όλοι μας ξέρουμε τι είναι το Photoshop και τι αυτό μπορεί να δημιουργήσει. Αν σκεφτεί κανείς πως η πραγματικότητα διαμορφώνεται για τον καθένα μας βάση της δικής του οπτικής γωνίας, γίνεται πραγματικά επικίνδυνο αυτή η οπτική να μεταφέρεται στην γωνία λήψης του φωτογράφου και με ειδική επεξεργασία να οδηγεί σε μια εσφαλμένη πραγματικότητα.
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like & Share!