Η αγριότητα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου συντάραξε την ανθρωπότητα. Μετά από πρακτικές όπως το Ολοκαύτωμα, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξηγήσουν πως τόσοι αξιωματικοί των SS εξολόθρευσαν και βασάνισαν εκατομμύρια ανθρώπους. Το πέρασμα του Adolf Hitler οδήγησε σε
50 έως 85 εκατομμύρια θύματα. Γιατί τον ακολούθησαν, όμως, οι αξιωματούχοι του;
O Adolf Eichmann ήταν αυτός που έφερε την πιο άμεση ευθύνη για την επιχείρηση ‘Τελική Κρίση’ με στόχο την εξόντωση των Εβραίων. Μέσα από αναφορές και βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά με την δίκη του δόθηκε μια εικόνα του χαρακτήρα του. Όπως οι περισσότεροι αξιωματούχοι, ήταν ευγενικός, με ήπιους τρόπους, υψηλή μόρφωση και εξήγησε πως δεν μισούσαν όλοι τους Εβραίους, αλλά απλώς εκτελούσαν εντολές.
Η επικρατέστερη εξήγηση του κόσμου, σε μεγάλο βαθμό μέχρι και την εποχή μας, για το Ολοκαύτωμα ήταν η αυταρχική διαπαιδαγώγηση και νοοτροπία των Γερμανών. Αυτό έδωσε το έναυσμα στον Stanley Milgram, επίκουρο καθηγητή του αμερικανικού πανεπιστημίου Yale, να διεξάγει μια σειρά πειραμάτων τον Ιούλιο του 1961, καθώς πίστευε πως οποιαδήποτε ιδιαίτερα πιεστική κατάσταση θα μπορούσε να οδηγήσει κάθε λογικό άνθρωπο να εγκαταλείψει τους ηθικούς ενδοιασμούς του και, κατόπιν εντολών, να διαπράξει κτηνωδίες.
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ
Το πείραμα γνωστοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Yale, καλώντας τους ενδιαφερόμενους σε συμμετοχή σε μια μελέτη της επίδρασης της τιμωρίας στην ανθρώπινη μάθηση και προσφέροντας 4 δολάρια πληρωμή για μία ώρα (ποσό σχετικά μικρό αν συνυπολογίσει κανείς το κύρος του Πανεπιστημίου που το διοργανώνει).
Φτάνοντας στον χώρο διεξαγωγής οι συμμετέχοντες ενημερώνονται σε ζευγάρια από τον υπεύθυνο του πειράματος. Σύμφωνα με αυτόν, στόχος του πειράματος είναι να διερευνηθούν τα αποτελέσματα της τιμωρίας στη διαδικασία της μάθησης ώστε να αναδιαμορφωθούν τα εκπαιδευτικά συστήματα. Ο ένας συμμετέχων θα αναλάβει τον ρόλο του μαθητευόμενου και θα υποβάλλεται σε ηλεκτροσόκ κάθε φορά που κάνει λάθος στα ζεύγη των λέξεων που του διαβάζει ο άλλος συμμετέχων, ο οποίος θα είναι ο δάσκαλος και θα πρέπει να προκαλεί τα ηλεκτροσόκ.
Η διανομή των ρόλων αποφασίζεται με κλήρο, γνωστοποιώντας στους συμμετέχοντες πως θα μπορούσαν να αναλάβουν οποιαδήποτε από τις δύο θέσεις. Στην συνέχεια περνούν σε ένα δωμάτιο, βλέπουν και οι δύο την ηλεκτρική καρέκλα που ο ένας θα καθίσει και ο πειραματιστής τους εξηγεί ότι τα ηλεκτροσόκ μπορεί να είναι επώδυνα, αλλά δεν προκαλούν καμία μόνιμη βλάβη. Ο μαθητευόμενος δένεται στην καρέκλα, και ο δάσκαλος οδηγείται στον διπλανό χώρο, όπου υπάρχει μια γεννήτρια με ενδείξεις από 15V έως 450V. Στο κουμπί των 450V αναγράφεται και η ένδειξη ‘Προσοχή Κίνδυνος’. Ενδεικτικά ο δάσκαλος δέχεται ένα ηλεκτροσόκ μικρής έντασης για να αντιληφθεί την αίσθηση.
Η διαδικασία ξεκινά και ο δάσκαλος διαβάζει στο μικρόφωνο κάποιες αλληλουχίες λέξεων στον μαθητευόμενο. Για κάθε λάθος απόδοση της αλληλουχίας τού προκαλεί ένα ηλεκτροσόκ, ξεκινώντας από τη χαμηλότερη τάση και ανεβαίνοντας σε κάθε επόμενο λάθος.
Όσο η ένταση αυξάνεται ο μαθητευόμενος δυσανασχετεί στο μικρόφωνο, φτάνοντας να ουρλιάζει. Ο δάσκαλος ζητά να σταματήσει η διαδικασία, αλλά ο πειραματιστής, που βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο φορώντας την λευκή ποδιά και εκπροσωπώντας το Πανεπιστήμιο, τους προτρέπει να συνεχίσουν για το καλό της επιστήμης. Όσο μεγαλώνει η ένταση, τα ουρλιαχτά γίνονται πιο έντονα, όπως και η επιμονή του πειραματιστή να συνεχιστεί η διαδικασία. Από ένα σημείο και μετά ο μαθητευόμενος σταματά να απαντά, αλλά ο πειραματιστής αναφέρει πως η σιωπή θεωρείται λανθασμένη απάντηση, οπότε τα ηλεκτροσόκ πρέπει να συνεχίσουν.
Μετά την λήξη του πειράματος ο συμμετέχων δίνει μια συνέντευξη στον Milgram και ενημερώνεται για το πραγματικό πείραμα.
ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ
Το πραγματικό πείραμα είχε πλήρως διαφορετική κατεύθυνση και αντικείμενο, εξετάζοντας την υπακοή στην εξουσία. Η βασική σκέψη που ήθελε να αποδείξει ο Milgram ήταν ότι οι άνθρωποι κοινωνικοποιούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να σέβονται την εξουσία του κράτους. Αν ενταχθούμε σε μια κατάσταση παθητικού υποκειμένου, ως προς τον τρόπο σκέψης μας, μπορούμε να απαλλάξουμε τους εαυτούς μας από κάθε ευθύνη και να ενεργήσουμε όπως μας ζητούν.
Στην διαδικασία του πειράματος, η κλήρωση ήταν εικονική, το μηχάνημα του ηλεκτροσόκ ήταν ψεύτικο, ο μαθητής και ο πειραματιστής ήταν πληρωμένοι ηθοποιοί με οδηγίες από τον Milgram για τις αντιδράσεις τους και ο μόνος πραγματικός συμμετέχων ήταν ο δάσκαλος. Το πείραμα εξέταζε αρχικά αν θα δεχτεί να συμμετέχει και στην συνέχεια- αν δεχόταν- μέχρι ποιο σημείο θα συνέχιζε να προκαλεί ηλεκτροσόκ υπακούοντας στις οδηγίες του πειραματιστή λόγω της εξουσίας και του κύρους του.
Πριν από την έναρξη του πειράματος ζητήθηκε σε μια ομάδα ειδικών για την ανθρώπινη συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένων ψυχιάτρων, να προβλέψει έως ποιο σημείο ένα συνηθισμένο, ψυχολογικά ισορροπημένο ανθρώπινο ον θα συνέχιζε να συμμετέχει σε αυτό το πείραμα. Υπολόγισαν ότι μόνο περίπου 10% θα ξεπερνούσε τα 180V, το οποίο μάλιστα θα είχε κάποια σαδιστικά σύνδρομα, και κανείς δεν θα υπάκουε μέχρι το τέλος.
Τα αποτελέσματα δεν δικαίωσαν τις προγνώσεις. Μόνο το 5% αρνήθηκε εξ’ αρχής να συμμετέχει, αντιδρώντας μάλιστα υβριστικά. Το υπόλοιπο 95% συνέχισε τουλάχιστον μέχρι τα 150V, ενώ το 65% αυτών υπάκουσε μέχρι το τελικό στάδιο.
Ο Milgram εξέδωσε τα αποτελέσματα των ερευνών του αρχικά το 1963 στο Journal of Abnormal and Social Psychology και το 1974 στο βιβλίο του Obedience to Authority: An experimental view τα ανέλυσε ενδελεχώς.
Το πείραμα έχει επαναληφθεί πολλές φορές από διάφορους μελετητές (18 φορές από τον ίδιο τον Milgram), διαφοροποιώντας ορισμένα στοιχεία με στόχο να εξετάσει επιμέρους παράγοντες που επηρεάζουν την υπακοή, και τροποποιώντας τα δείγματα των συμμετεχόντων.
Στην αρχική σειρά πειραμάτων του Milgram οι συμμετέχοντες ήταν 40 άντρες 20 έως 50 ετών από διάφορα επαγγέλματα και κοινωνικοοικονομικά στρώματα. Σε μελέτες που οι συμμετέχοντες ήταν γυναίκες, προέκυψε το ίδιο επίπεδο υπακοής με τους άνδρες. Σε επαναλήψεις του πειράματος σε διαφορετικές χώρες, τα επίπεδα ηλεκτροσόκ μέχρι τελικού σταδίου κυμάνθηκαν πάνω από 90% στην Ισπανία και την Ολλανδία, πάνω από 80% στην Ιταλία, Γερμανία και Αυστρία, ενώ χαμηλότερα επίπεδα είχε η Αυστραλία, με κάτω από 40% στους άνδρες και 16% στις γυναίκες.
Παράλληλα έχει αποδειχθεί πως ένας λόγος που τα άτομα χορηγούν ηλεκτροσόκ είναι ότι το πείραμα ξεκινά από ακίνδυνα επίπεδα με αμελητέες τάσεις ρεύματος, δεσμεύοντας τα άτομα σε μια πορεία δράσης. Τα ποσοστά συμμετοχής πέφτουν κατακόρυφα όταν τα ηλεκτροσόκ ξεκινούν από μεγαλύτερες κλίμακες. Επίσης, ένας σημαντικός παράγοντας στην υπακοή είναι η εγγύτητα, με την φυσική επαφή να ωθεί τον συμμετέχοντα να δει το θύμα ως ανθρώπινο ον και να μην προχωρήσει, ενώ η απουσία ή η απόσταση του πειραματιστή να μειώνει επίσης την επιρροή του.
Το πείραμα έχει δεχτεί σκληρές κριτικές σχετικά με την δεοντολογία, καθώς οι συμμετέχοντες δεν γνώριζαν σε τι πείραμα έχουν λάβει μέρος, ενώ βίωναν έντονο άγχος κατά την πραγματοποίησή του. Η εξαπάτηση αυτή σε συνδυασμό με τα σοκαριστικά του αποτελέσματα συγκαταλέγει το πείραμα του Milgram στα πλέον αμφιλεγόμενα.
Ακόμα και σήμερα ο καθένας από εμάς ακούγοντάς το πιστεύει πως δεν θα το έκανε. Η πραγματική δύναμη του πειράματος βρίσκεται σε αυτό ακριβώς το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουμε για τον εαυτό μας και αυτό που πραγματικά είμαστε.
Το ντοκιμαντέρ του Stanley Milgram Obedience του 1965 σχετικά με το πείραμα (χωρίς ελληνικούς υπότιτλους)
Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Κάνε Like και Share!