Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ενάντιοι της δημοκρατίας

Η αρχαία Αθήνα υπήρξε η γενέτειρα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μέσα από ριζικές μεταρρυθμίσεις η εξουσία δόθηκε στους άντρες Αθηναίους πολίτες (διαχρονικά εξαιρούνταν γυναίκες και σκλάβοι), οι οποίοι απέκτησαν δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Ένας ακόμη τομέας που συντέλεσε στην λαμπρή ιστορία της αρχαίας Αθήνας ήταν η φιλοσοφία. Οι ισχυρές προσωπικότητες που αναζήτησαν απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης σκέψης έθεσαν τα θεμέλια του σύγχρονου δυτικού κόσμου. Επομένως, προκαλεί μεγάλη εντύπωση το γεγονός πως τα δύο αυτά μεγάλα επιτεύγματα
ποτέ δεν διασταυρώθηκαν. Τα ηχηρά ονόματα της φιλοσοφίας ποτέ δεν υπήρξαν υπέρμαχοι της δημοκρατίας. 

Σημαντικός σταθμός στην ιστορία της φιλοσοφίας υπήρξε ο Σωκράτης. Χαρακτηριστικότερη απόδειξη της επιρροή του αποτελεί η ταξινόμηση των υπολοίπων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων σε προσωκρατικούς και μετασωκρατικούς. Ωστόσο ο ίδιος δεν έγραψε ποτέ ούτε μία λέξη, και όσα γνωρίζουμε για αυτόν προέρχονται από έργα του μαθητή του, Πλάτωνα. 

Όπως, λοιπόν, μας μεταφέρει ο Πλάτωνας ο Σωκράτης θεωρούσε επικίνδυνο το δημοκρατικό πολίτευμα. Στην Πολιτεία μεταφέρεται μια συζήτηση του Σωκράτη με τον Αδείμαντο, μεγαλύτερο αδερφό του Πλάτωνα, όπου ο Σωκράτης παρομοιάζει την κοινωνία με ένα πλοίο και υποστηρίζει πως το να δίνεται η δυνατότητα στους πολίτες να ψηφίζουν, χωρίς να έχουν καμία εκπαίδευση για αυτό, είναι εξίσου ανεύθυνο με το να οριστούν επικεφαλείς μιας τριήρους με προορισμό την Σάμο εν μέσω καταιγίδας. 

Μέσα από την διάσημη διαλεκτική του, ο φιλόσοφος στόχευε στο να αναδείξει την ανάγκη να συνδεθεί η ψήφος με την σοφία και η δημοκρατία με την εκπαίδευση. Θεωρούσε πως μόνο εκείνοι που σκέφτονταν για διάφορα θέματα λογικά και βαθιά, θα έπρεπε να ψηφίζουν, καθώς οποιαδήποτε άλλη μορφή δημοκρατίας θα οδηγούσε στην δημαγωγία. 

Το 499 π.Χ., πέντε χρόνια μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και την αποκατάσταση της δημοκρατίας από το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων, ο Σωκράτης κατηγορήθηκε πως με την διδασκαλία του διαφθείρει τους νέους και μέσα από μια δημοκρατική διαδικασία αποφασίστηκε η θανάτωσή του. Αποδέχτηκε την ποινή του με νηφαλιότητα και ήπιε το κώνειο. Για πολλούς μελετητές αυτή η μαύρη σελίδα της αθηναϊκής δημοκρατίας αποδεικνύει πως ο Σωκράτης επεσήμανε πραγματικούς κινδύνους του πολιτεύματος. Η δίκη του μπορεί να θεωρηθεί πως είχε πολιτικό υπόβαθρο, κάτι που δεν μπορούσε να δηλωθεί καθαρά από τους κατήγορούς του, καθώς είχε απαγορευτεί το να δικάζεται κανείς για πολιτικούς λόγους. 

Jacques- Louis David, Ο Θάνατος του Σωκράτη, 1787

Ευρέως έχει υποστηριχθεί και η άποψη που χαρακτηρίζει τον Πλάτωνα εχθρό της δημοκρατίας και τον κατατάσσει στην πλευρά των φιλοολιγαρχικών στοχαστών. Η πολιτική, άλλωστε, ήταν κάτι που απασχόλησε έντονα το έργο του. Η κριτική του Πλάτωνα έναντι του αθηναϊκού δημοκρατικού καθεστώτος υπήρξε αμείλικτη, και συνοδεύεται με κριτική που αφορά όλα τα πολιτεύματα, καθώς το όραμα του φιλοσόφου είναι η συγκρότηση μιας πολιτείας που θα αντανακλά τον κόσμο των ιδεών. 

Η θανάτωση του Σωκράτη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ζωή και στην σκέψη του Πλάτωνα και τον προβλημάτισε σχετικά με το τι είδους πολιτεία θα πρέπει να έχει κανείς για να μπορεί να προφυλαχθεί από τέτοιες αδικίες. Η δημοκρατική καταδίκη του Σωκράτη συνηγόρησε αντίστοιχα στον αποκλεισμό της δημοκρατίας από την ιδεατή Πολιτεία του. 

Ο λόγος που ο Πλάτωνας κατακρίνει όλα τα γνωστά πολιτεύματα, συμπεριλαμβανομένης της δημοκρατίας, είναι γιατί τα θεωρεί όλα προϊόντα μιας πάλης ανάμεσα στα αντιτιθέμενα συμφέροντα των διάφορων τάξεων. Θεωρεί πως στη δημοκρατία για να είναι κάποιος αγαπητός στον λαό και να εκλέγεται από αυτόν θα πρέπει να γίνει όμοιος με τον όχλο. Έτσι κατακρίνει και τον Περικλή, για όλες τις πολιτικές του με στόχο την κολακεία του λαού. Η "απληστία της ελευθερίας" οδηγεί κατά τον Πλάτωνα, στην αθηναϊκή οχλοκρατία του 4ου αι. π.Χ. Τελικά αυτό στο οποίο αντιτάσσεται ο Πλάτωνας δεν είναι το πολίτευμα της δημοκρατίας αυτό καθαυτό, αλλά ο φαύλος κύκλος της αναξιοκρατίας που το χαρακτηρίζει. 

Ο Πλάτωνας αναδεικνύει ως απαραίτητο κριτήριο επιλογής των αρχόντων όχι τον πλούτο ή την λαοφιλία αλλά την γνώση και την σοφία. Η αριστοκρατία των σοφών, κατά τον Πλάτωνα είναι η μόνη μορφή διακυβέρνησης που λειτουργεί προς όφελος του ανώτερου συμφέροντος της κοινότητας. Σε μια τέτοια κοινωνία δεσπόζει η αρετή, ενώ όλα τα άλλα πολιτεύματα, με την ανάλογη βέβαια διαβάθμιση, απομακρύνονται από την λογική. 

Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών, 1510-1511

Λεπτομέρεια με τον Πλάτωνα στα αριστερά να δείχνει τον κόσμο των ιδεών 

και τον Αριστοτέλη στα δεξιά να δείχνει τον κόσμο των απτών πραγμάτων

Ο επόμενος μεγάλος στοχαστής της αρχαιότητας και ένδοξος συνεχιστής της φιλοσοφικής σκέψης είναι ο Αριστοτέλης, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Πλάτωνα. Ο σταγειρίτης φιλόσοφος, εναντιώθηκε σθεναρά στις απόψεις του δασκάλου του και υποστήριξε μια προσέγγιση του κόσμου με βάση την πραγματικότητα, την εμπειρία και την παρατήρηση. Η δική του άποψη για τα πολιτεύματα εκφράζεται στην πραγματεία του Πολιτικά. Παραθέτοντας όλα τα πολιτεύματα καταλήγει πως η δημοκρατία είναι ο αντιθετικός πόλος της ολιγαρχίας. Παράλληλα διαχωρίζει την δημοκρατία σε διάφορους τύπους ανάλογα με τους θεσμούς που εμφανίζονται σε κάθε περίπτωση. 

Παρά τις συνολικότερες αντιθέσεις του έργου του με το έργο του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης φαίνεται να συντάσσεται με την άποψη του κινδύνου της δημαγωγίας. Σε κάθε τύπο δημοκρατίας ο λαός μπορεί να παρασυρθεί από δημαγωγούς, οι άξιοι να κατατρεχτούν και να υπονομευτούν και τελικά να κυριαρχήσουν οι ανάξιοι, οδηγώντας τελικά σε μια μορφή πολιτεύματος που προσομοιάζει στην τυραννία. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την τάση των πολιτευμάτων να οδηγούνται ιστορικά από τον έναν πόλο στον άλλο, περνώντας ενδιάμεσα από άλλες μορφές, αλλά και την τάση της δημοκρατίας να οδηγείται από την πιο μετριοπαθή στην πιο απόλυτη μορφή της. 

Η δημοκρατία στην εποχή μας θεωρείται ύψιστο αγαθό και η σωστή εφαρμογή της πρωτεύον στόχος για κάθε πολιτισμένη κοινωνία. Όλες οι χώρες στον κόσμο ισχυρίζονται ότι είναι δημοκρατίες με εξαίρεση το Βατικανό, το Μπρουνέι και την Σαουδική Αραβία. Μαζί με την γέννηση της δημοκρατίας, εκφράστηκαν και οι πρώτες ανησυχίες για τους κινδύνους της. Βρισκόμαστε 2500 χρόνια μετά, έχοντας εκφράσει πολλάκις αμφιβολίες για την υλοποίησή της, ενώ μεταφράζουμε την δημοκρατία σαν ένα δικαίωμα επιλογής αρχόντων, παρά σαν μια υποχρέωση εκπαίδευσης με στόχο την συνολική κοινωνική ευημερία. Και αν σκεφτούμε βαθιά τις προειδοποιήσεις του Σωκράτη και των συνεχιστών του θα πρέπει να εξετάσουμε το κατά πόσο η εκπαίδευση σε κάθε δημοκρατία καθιστά τους πολίτες ικανούς να αντιληφθούν και να καταψηφίσουν την δημαγωγία και την αναξιοκρατία της.

Σου άρεσε το άρθρο που διάβασες; Πάτα Like & Share!